پیشینه و مبانی نظری تحقیق نقش آژانس هاي خدمات مسافرتي در توسعه توريسم (docx) 38 صفحه
دسته بندی : تحقیق
نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )
تعداد صفحات: 38 صفحه
قسمتی از متن Word (.docx) :
2-1- پيشينه تحقيق7
2-2- گردشگری9
2-2-1- گردشگری از نظر لغوی9
2-2-2- واژه توریسم9
2-3- تعریف و مفاهیم گردشگری10
2-3-1- گردشگری10
2-3-2- گردشگری داخلی (یا بومی)11
2-3-3- گردشگری خارجی(یا بین‌المللی)11
2-3-4- گردشگری از بعد جغرافیایی11
2-3-5- گردشگری از بعد اجتماعی11
2-4- فواید گردشگری11
2-4-1- فرهنگی و اجتماعی11
2-4-2- اقتصادی12
2-5- گردشگری در جهان12
2-5-1- آغاز جهانگردی در دوران باستان12
2-6- گردشگری در جهان13
2-6-1- آغاز جهانگردی در دوران باستان13
2-6-2- گردشگری در دوران قرون وسطی14
2-6-3- گردشگری در دوران رنسانس15
2-6-4- گردشگری در دوران انقلاب صنعتی و بعد از آن15
2-6-5- گردشگری در ایران16
2-6-6- روند توسعه گردشگری در ایران قبل و بعد از انقلاب16
2-7- روند شکل‌گیری گردشگری در گیلان18
2-8- رابطه‌ی جغرافیا و فعالیت‌های گردشگری18
2-9- اشکال عمده توریسم19
2-10- انواع توریسم19
2-11- مفهوم توسعه20
2-12- تئوری قطب رشد20
2-13- توسعه پایدار21
2-14-تاريخچه سيستم توزيع محصولات و خدمات گردشگرى22
2-15- تاريخچه شركت‌هاى خدمات مسافرتى در ايران23
2-16- فدارسيون بين‌المللى اتحاديه آژانس‌هاى مسافرتى(UFTAA)24
2-17- سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى و شوراى عالى ميراث فرهنگى و گردشگرى25
2-18- انواع فعاليت شركت‌هاى خدمات مسافرتى25
2-18-1- فعاليت شركت‌هاى خدمات مسافرتى برحسب نوع مجوز25
2-18-2- فعاليت شركت‌هاى خدمات مسافرتى بر حسب بعد سازمانى26
2-18-3- فعاليت شركت‌هاى خدمات مسافرتى برحسب سطح فعاليت28
2-18-4- كارگزاران مسافرتى(آژانس‌ها يا سفرگذارى‌ها)29
2-19- ساختار شركت‌هاى خدمات مسافرتى29
2-19-1- واحد فروش و بازاريابى29
2-19-2- واحد عمليات30
2-19-3- واحد ذخيره‌ی جا30
2-19-4- واحد ادارى و اجرايى30
2-19-5- واحد محاسبات و امور مالى30
2-19- كاركنان شاغل در واحدهاى خدمات مسافرتى31
2-19-1- مديرعامل31
2-19-2- مدير فنى31
2-19-3- مدير تور32
2-20- تور و اجزاى آن32
2-21- راهنماي تور34
2-22- اهميت راهنمايان در تورهاى گردشگرى34
2-23- مسئوليت‌ها و وظايف راهنما34
2-24- فرايند اجراى تور35
2-25- انواع سفرهاى گروهى كه در داخل كشور برگزار مى‌شود36
2-25-1- سفرهاى طبيعت‌گرا36
2-25-2- طبيعت‌گردى و راهنماى كوير37
2-26- دستورالعمل‌هاى ويژه برگزاركنندگان تور طبيعت38
2-1- پيشينه تحقيق
با وجود تحقيقاتي كه در ارتباط با گردشگري صورت گرفته است، در زمينه تحقيق حاضر، كتابي مدون موجود نمي‌باشد ولي مي‌توان به چند كتاب و مقاله در ارتباط با گردشگري و توريسم، به شرح ذيل اشاره نمود:
«فوتیس کیلیپیریسو استلا زارداوا» در سال2012 در مقاله‌ای با عنوان «توسعه گردشگری پایدار در یک محیط رو به تغییر» موضوعات مربوط به سازمان‌های گردشگری(آژانس‌های مسافرتی و سازمان‌های میهمان‌نوازی) را مورد بررسی قرار داد. آگاهی نسبت به مسأله گردشگری انبوه، محققان را به سمت گردشگری و محیط و نیز استفاده از روش‌ها و سیاست‌های قبلی توسعه توریسم سوق می‌دهد. مدیران، محققان، اساتید دانشگاهی، برنامه‌ریزان، متصدیان تور و مجامع بین‌المللی همانند UNEP و سازمان گردشگری جهانی به واسطه تضاد میان گردشگری انبوه و محیط به دنبال توسعه اشکال جدید گردشگری؛ بویژه برنامه‌های منتهی شده به حذف اثر گردشگری بر محیط، حفظ مزایای ملی و محلی توریسم هستند. لذا به دلیل وجود مسایل آلایندگی سازمان‌های ذیربط(یعنی آژانس‌های مسافرتی، متصدیان تور، هتل‌ها و سایر سازمان‌های میهمان‌نوازی و ...)، این روش‌ها نقش چندانی در حل معضلات نداشته و به عنوان یک راه‌حل جامع محسوب نمی‌شوند.
«کرنل نیکول جوکان»، «میهالا سابینا جاکان» در سال2013 در مقاله‌ای با عنوان «گردشگری و مسافرت در راستای توسعه اقتصادی» نوشته است: امروزه اکثر کشورها به دنبال غلبه بر تأثیرات مغایر بحران‌هایی هستند که در شناسایی موقعیت‌شان به دلیل رکود شدید و وخیم‌تر شدن شرایط اقتصادی با شکست مواجه هستند. گردشگری یکی از ارکانی است که باید از سوی دولت‌ها در سرتاسر جهان(به عنوان یک راه‌حل در تقویت رشد اقتصادی) مورد حمایت و پشتیبانی قرار بگیرد.
«رنجبريان»(1379)، در كتابی با عنوان «برنامه‌ريزي توريسم در سطح ملي و منطقه‌اي»، به بررسي اهميت و شيوه‌هاي برنامه‌ريزي گردشگری پرداخته و فرايند برنامه‌ريزي گردشگر را ترسيم نموده، و چنين نتيجه گرفته كه اتخاذ روشي منسجم و حفظ توازن ميان عوامل اقتصادي، زيست محیطی، فرهنگی و اجتماعی برای برنامه‌ریزی در امر گردشگری گامی مهم و اساسی است.
«خاكساري»(1382)، در مجموعه مقالات بررسي سياست‌ها و برنامه‌هاي توسعه گردشگری در جمهوري اسلامي ايران، پیرامون برنامه‌ریزی توسعه گردشگری، معتقد است که امروز همه‌ی كشورها، اعم از توسعه‌يافته و در حال توسعه و حتي كشورهاي عقب‌مانده پذيرفته‌اند كه هر توسعه‌اي تنها با برنامه‌ريزي امكانپذير است. اين موضوع بخصوص در ارتباط با توسعه پايدار بيشتر اهميت مي‌يابد. توسعه گردشگري پايدار، به دليل اهميت آن و تأثيرات بالقوه مثبت و منفي اقتصادي، اجتماعي، فرهنگي، سياسي و زيست‌محيطي كه مي‌تواند داشته باشد، بدون برنامه‌ريزي امكانپذير و دست‌يافتني نخواهد بود.
«نظري‌نژاد» و دیگران(1383)، در کتاب «نقش ميراث فرهنگي و صنعت گردشگري در توسعه كشور و معرفي اولويت‌ها»، ايران را يكي از متمدن‌ترين كشورهاي دنيا می‌داند که ابنيه تاريخي، بناهاي فرهنگي و جاذبه‌هاي توريستي آن در همه كشورهاي دنيا از شهرت بسيار بالايي برخوردار است و بسياري از توريست‌هاي جهاني را براي مسافرت به این کشور ترغيب و تشويق مي‌كند.
«نظری»(1388)، در پایان‌نامه خود تحت عنوان «برنامه‌ریزی توسعه توریسم در شهرستان مشکین شهر» با استفاده از مدل تحلیلی SWOT، افزایش درآمد و توسعه منطقه‌ی مورد مطالعه خود را مستلزم برنامه‌ریزی توسعه گردشگری دانسته و به این نتیجه رسید که برای تحقق توسعه گردشگری، نیازهای توسعه باید همزمان تعریف و برطرف شوند.
«رضواني»(1385)، در کتاب «جغرافيا و صنعت توريسم»، این گونه نوشته که پيشرفت‌هاي متنوع تكنولوژي قرن حاضر موجبات پيشرفت ارتباطات، حمل و نقل، افزايش سرعت و آسايش نسبي مسافرت را در پي داشته كه در نتيجه‌ی آن، انقلاب بزرگي در صنعت گردشگري به وجود آمد و به دنبال آن، ايجاد مراكز و خدمات گردشگري و فعاليت‌هاي مرتبط با آن توسعه يافت، تا جايي كه گردشگري خارجي در سال‌هاي اخير، منبع قابل توجهي براي تأمين نيازهاي ارزي و ايجاد اشتغال بسياري از كشورها بوده است و به عنوان يكي از اقلام صادراتي نامرئي، نقش مهمي را در عرصه‌ی تجارت جهاني ايفا مي‌كند . اين صنعت آن‌چنان در توسعه اقتصادي، اجتماعي كشورها اهميت دارد كه اقتصاددانان آن را صنعت نامرئي ناميده‌اند.
«معصومی»(1386)، در مقاله‌ای تحت عنوان «مروری در برنامه‌ریزی گردشگری» چنین نوشته است که به طور کلی پیش‌بینی و آماده‌سازی امکانات و تأسیسات مورد نیاز گردشگران در کشور ما قدمتی طولانی دارد. با این وجود و با معیارها و مؤلفه‌های کنونی دانش برنامه‌ریزی، اقدامات انجام شده تا حدود سال 1342 را نمی‌توان برنامه‌ریزی نامید.
«رحمت‌الله منشی‌زاده»(1376)، در کتاب «جهانگردی» خود ابتدا به تعاریف و مفاهیم جهانگردی و... سپس به ابعاد اقتصادی توریسم، عوامل مؤثر و برنامه‌ریزی در توریسم، مکان‌ها و ارزش‌ها، بازتاب‌های مثبت و منفی صنعت توریسم و جهانگردی و جایگاه آن در ایران پرداخته و می‌گوید: «با توجه به اهمیت جهانی این صنعت بدون تردید کشور ما با توجه به وجود جاذبه‌های متنوع طبیعی و چشم‌اندازهای زیبای جغرافیایی و میراث‌های عظیم تاریخی و مقابر متبرکه زیارتی و سیاحتی و آثار بدیع و با شکوه هندی ، دارای جایگاه ویژه‌ای است که در اثر توجه و بذل عنایت بیشتر می‌تواند به یکی از قطب‌های بزرگ توریستی دنیا تبدیل گردد و میلیون‌ها جهانگرد را بطرف این مرز و بوم بکشاند.
«علی سفیدی شیرکوهی»(1383) در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «بررسی اکوتوریسم تالاب انزلی» با تأکید بر توانمندی‌ها و قابلیت‌ها می‌گوید که: «در این تحقیق مشخص شد که باران، دمای هوا و رطوبت مهم‌ترین تأثیر را در جذب اکوتریسم دارد و بهترین ماه جهت مسافرت به تالاب ماه خرداد میباشد. قسمت غرب تالاب از نظر تفریحات آبی و ابتدای تالاب از نظر ماهیگیری و نواحی چوکام، قلم گوده، حسین بکنده و سلکه برای تماشای حیات وحش مهاجر و ناحیه سرخانکل برای تماشای لاله مرداب مساعد میباشد».
«بهریار شیخی»(1383) در پایان‌نامه کارشناسی ارشد خود با عنوان «اکوتوریسم سواحل جنوب غربی دریای خزر» با تأکید بر قابلیت‌ها و محدودیت‌های اقلیمی(مطالعه موردی سواحل تالش) می‌گوید: «سواحل دریای خزر در مفهوم کلی آن بدلیل ویژگی‌های طبیعی و محیطی و از جمله اقلیم پیوسته مورد توجه گردشگران است و دوره‌های مطلوب برای گردشگری در سواحل دریای خزر بشدت تابع شرایط اقلیمی تابستان است. لیکن با توسعه دامنه فعالیت‌های گردشگری در سایر فصول نیز می‌توان از شرایط اقلیمی موجود به نفع فعالیت‌های گردشگری بهره‌برداری نمود و حتی نواحی ییلاقی سواحل جنوبی دریای خزر در فصل زمستان به دلیل پوشش برف و افت شدید دما بطور بالقوه می‌تواند یک قابلیت بشمار آید».
2-2- گردشگری
2-2-1- گردشگری از نظر لغوی
در زبان فارسی جهانگردی به معنای «آن که عالم بسیار سفر کند»(دهخدا، 1360: 1325).
جهانگردی معادل واژه «سیاحت» به زبان عربی و واژه «توریسم» به زبان فرانسه میباشد(محلاتی، 1380).
سیاحت در زبان عربی به معنای زیاد سفر کردن است و سیاح یا جهانگرد کسی است که زیاد سفر می‌کند(معین، 1376: 1888).
2-2-2- واژه توریسم
توریسم واژه‌ای است فرانسوی که از ریشه «تورم» گرفته شده است که به معنای زیر آمده است:
«حرکت دورانی(چرخشی) عمل پیمودن، طی کردن پیرامون، سیر کردن، گردش نمودن». کلمه توریسم نخستین بار در سال 1811 توسط مجله ورزشی «اسپورتینگ» بکار گرفته شد.
در آن زمان این لغت به معنای مسافرت به منظور تماشای آثار تاریخی و بازدید از مناظر طبیعی برای کسب لذت به کار می‌رفت(محلاتی، ص 2). کنفرانس جهانی گردشگری در سال 1963 که در شهر رم برگزار گردید، واژه توریسم را چنین تعریف نمودند: «توریست کسی است که به طور موقت مسافرت می‌کند و در کشور مورد علاقه خود حداقل 24 ساعت اقامت می‌نماید»(چاک وای گی، 1382: 22).
جهانگردی(Tourism): به عمل فردی که مسافرت می‌رود و در آن مکان که خارج از محیط زندگی وی است، برای مدتی کمتر از یک سال جهت تفریح، تجارت و دیگر هدف‌ها اقامت نماید، گفته می‌شود.
جهانگرد بازدیدکننده یک شبه(Tuorism): کسی که حداقل یک شب در یک اقامتگاه عمومی یا خصوصی در محل مورد بازدید، به سر می‌برد.
گردشگری یک روزه جهانگرد(Some day visitor): گردشگری که شب را در یک اقامتگاه عمومی یا خصوصی در محل مورد بازدید به سر می‌برد(مسافرت یک روزه).
بازدید کننده(Visitor): کسی که به محلی غیر از محل زندگی خود به مدتی کمتر از 12 ماه مسافرت کند و هدف از ماندنش کسب درآمد، در محل سفر کرده، نباشد.
2-3- تعریف و مفاهیم گردشگری
سازمان گردشگری(WTO) گردشگری را از ابعاد مختلف بر اساس تمایز و رویکرد به مکان بازدید، به صورت زیر تقسیم کرده است(WTO، 1993، صص10-1).
2-3-1- گردشگری
گردشگری عبارت است از: فعالیت‌های افرادی که برای استراحت، کار و دلایل دیگر به خارج از محیط سکونت معمول خویش سفر کرده، حداکثر برای یک سال متوالی در آنجا اقامت می‌کنند(پاپلی، 1388: 13). با درنظرگرفتن بعد تجربه و انتخاب آگاهانه و از روی اختیار، گردشگری مسافرتی داوطلبانه و موقتی تعریف شده که برای بهره‌گیری در چشم‌اندازهای تازه و تجربیات جدید در یک سفر نسبتاً طولانی(از نظر بعد مسافرت) شکل می‌گیرد.
2-3-2- گردشگری داخلی(یا بومی)
در این حالت اشخاص مقیم یک کشور حداکثر برای مدت دوازده ماه به محلی در کشور خودشان که خارج از محیط معمولی زندگی آن‌هاست سفر می‌کنند و هدف اصلی آن‌ها از این سفر انجام کاری نیست که سرانجامش دریافت مزد از محل مورد بازدید باشد.
2-3-3- گردشگری خارجی(یا بین‌المللی)
افراد برای حداکثر مدت دوازده ماه به کشوری که محل اقامت معمول آن‌ها نیست و خارج از محیط معمول زندگی‌شان قرار دارد سفر می‌کنند و هدف اصلی آن‌ها از این بازدید انجام کاری نیست که سرانجامش دریافت مزد از کشور مورد بازدید باشد.
2-3-4- گردشگری از بعد جغرافیایی
به صورت زمانی از فعالیت گذران اوقات فراغت یا تفریح که مستلزم غیبت شبانه از مکان مسکونی عادی است تعریف می‌شود.
2-3-5- گردشگری از بعد اجتماعی
فصل مشترک بین زندگی عادی ساکنان بومی و زندگی غیر عادی گردشگران را در بر می‌گیرد.
2-4- فواید گردشگری
2-4-1- فرهنگی و اجتماعی
مسافرت؛ بخصوص به کشورهای خارج یک عامل مهم برای پیشرفت و تکامل فرهنگی و اجتماعی کشورها شناخته شده است.
اینگونه مسافرت هر چه باشد، تجارت، اکتشافات، تفریح، استراحت، زیارت و یا معالجه، در هر حال موجب برخورد فرهنگ‌ها گردیده و عقاید و نظرات جدید بوجود می‌آورد و بر اثر این برخوردها تغییرات مطلوبی در آداب و کردار و رفتار اجتماعی ایجاد می‌شود. اشاعه علوم فرهنگی عامه و معلومات عمومی و ویژگی‌های تمدن‌های گوناگون، تا حدود زیادی مدیون رفت و آمدهای جهانگردان است.
2-4-2- اقتصادی
معمولاً جهانگردی را در اصطلاح اقتصادی، صادرات نامرئی محصولات و خدمات می‌دانند؛ زیرا با وجود مشهود بودن اثر اقتصادی آن در تراز پرداخت‌های یک کشور، معهذا این اثر اقتصادی که قسمت اعظم آن ناشی از استفاده از خدمات ارائه شده در داخل کشور است، درآمدهای ناشی از آن نظیر درآمدهای به دست آمده از ارائه خدمات افراد یک کشور در کشورهای خارج و همانند جریان کالاهای صادراتی دیگر مشهود و معلوم نیست. بر این اساس، این صادرات نامرئی؛ بخصوص برای کشورهایی که منابع درآمد چشمگیری هم نداشته باشند، غنیمتی باارزش شمرده می‌شود. ساماندهی‌های جغرافیایی در امر مبادله آزاد گردشگری شکل می‌گیرد و تجارت و مسافرت بر پایه سرمایه‌داری و سودآوری انجام می‌شود. از این رو، گردشگری در فرآیند عرضه و تقاضا جلوه‌هایی از توسعه را نشان می‌دهد، کارشناسان اقتصادی با تأکید بر ضربه‌های مختلف گردشگری نقش آن را در پویایی اقتصادی بسیار مهم دانسته‌اند و می‌کوشند تا با شناخت ابعاد اقتصادی گردشگری راه‌های توسعه را در این افق بررسی کنند(پاپلی، 1388: 64).
مخارج توریست را می‌توان به طرق مختلف افزایش داد:
تدارک امکانات بیشتر خرید؛ بخصوص در مورد هنرهای محلی و صنایع دستی در بسیاری اماکن میسر است.
گسترش فعالیت‌های توریستی؛ مثلا از طریق ایجاد جاذبه‌های بیشتر و برنامه‌های سیاحتی که سبب اقامت بیشتر توریست‌ها در منطقه می‌شود.
ایجاد تنوع در محصولات توریستی به جنبه‌ای حایز اهمیت گسترش و ارتقاء صنعت توریسم در بسیاری از مناطق توسعه یافته توریست مبدل شده است(سازمان جهانگردی، 1379: 73).
2-5- گردشگری در جهان
2-5-1- آغاز جهانگردی در دوران باستان
توریسم پدیده‌ای است کهن که از دیرزمان در جوامع انسانی وجود داشته است و به تدریج در طی مراحل تاریخی مختلف به موضع فنی اقتصادی و اجتماعی خود رسیده است(رضوانی، 1385: 27).
2-6- گردشگری در جهان
2-6-1- آغاز جهانگردی در دوران باستان
انسان‌های ماقبل تاریخ با انگیزه گردآوری غذا و خوراک از جایی به جای دیگر کوچ کرده و یا به خاطر نجات از خطرات و بلایای طبیعی و دستیابی به آب و هوای مساعدتر از جایی به جای دیگر نقل مکان می‌نمودند.
به تدریج با افزایش مهارت و کسب فنون نیاز انسان به زندگی بدوی و خانه به دوشی کاهش یافت و در دوره‌های بعد، انسان با انگیزه تجارت و تهیه‌ی کالا، مسافرت کرد(پارسائیان و اعرابی، 1377: 36).
گیجی و بی‌خبری اضطراب‌آوری که هستی انسان اولیه را تسخیر کرده بود، او را ناخودآگاه به تلاش‌های گوناگون وا می‌داشت و یک جلوه از این تلاش‌ها سفر بود(دیبایی، 1371: 4).
از پنج هزار سال پیش سفرهای دریایی سازمان یافته از مبدأ مصر آغاز شد. با ابداع پول به دست سومریان(بابلیان) و آغاز معاملات تجاری در چهار هزار سال پیش از میلاد دوره جدیدی در تاریخ سفر آغاز شد.
سومریان نه تنها نخستین افراد باهوشی بودند که پول را ابداع کرده و در معاملات بازرگانی از آن استفاده می‌کردند؛ بلکه اولین قوم مخترع خط بودند. از این رو، باید آن‌ها را پایه‌گذاران و پیشگامان سفرهای تجاری قلمداد کرد. در آن زمان مردم برای هزینه رفت و آمد و محل اقامت خود پول پرداخت می‌کردند یا مبادله پایاپای انجام می‌دادند.
در آغاز سال 2700 پیش از میلاد، فرعون آن زمان مصر فرمان داد با استفاده از سنگ‌های ساختمانی مرغوبی که در شکور وجود داشت، آرامگاهی برای او و خانواده‌اش برپا کنند و اهرام ثلاثه و مجسمه ابوالهول را بسازند.
این عجایب سال‌های 1200 تا 1600 پیش از میلاد، شگفتی و توجه فراوانی برانگیخت. هر مقبره یا بنای یادبود، مکانی مقدس بشمار می‌آمد. بنابراین بازدید این بناها همواره مذهبی نبود و گاهی برای ارضای حس کنجکاوی و یا تفریحی ساده نیز به این مکان‌ها می‌رفتند.
گردشگران قرن‌های چهارم و پنجم پیش از میلاد بیشتر بازرگانان، شرکت‌کنندگان در جشنواره‌ها، بیماران و مشتاقان علم و دانش بودند اما گروه کوچک دیگری نیز بودند که صرفاً برای سیاحت و گردش به مسافرت می‌پرداختند. بدون تردید «هرودوت»، پدر تاریخ یونان را می‌توان در صدر گروه گردشگران قرار داد.
احتمالاً سفرهای «هرودوت» تلفیقی از کار و سرگرمی و تفریح بوده است.
در دوره تمدن رم و یونان باستان عامل خطر در سیر سیاحت تا حدودی از بین می‌رفت.
اهالی روم به مصر مسافرت می‌کردند تا از مجسمه ابوالهول و اهرام ثلاثه دیدن کنند.
اسکندریه شهری بزرگ و پایتختی بود که اشراف روم را به سوی خود جذب می‌کرد.
از آنجایی که ملت‌های مختلف از جمله مصری‌ها، یونانیان، یهودیان، هندوان و سوری‌ها به آن مکان رو می‌آوردند، به صورت محل داد و ستد و تفریح اشراف در آمده بود(پارسائیان و اعرابی، 1377: 37).
«هاردین» امپراطور روم در فاصله سال‌های 117 تا 138 میلادی به قصد سیاحت و نظارت لحظه طلوع آفتاب از ستیغ قله آتنا رنج سفرش را بر خود هموار کرد تا به خواسته‌هایش دست یابد(رضوانی، 1385: 27).
بطور کلی در گذشته افراد معدودی از اوقات فراغت خود لذت می‌بردند و وقت آزاد مردم عادی معمولاً به امور مذهبی اختصاص می‌یافت. به همین دلیل در زبان انگلیسی کلمه «ایام تعطیل» از ترکیب ایام مقدس گرفته شده است. بیشتر مسافران هم زائران مکان‌های مذهبی بودند(کاظمی، 1385: 8).
2-6-2- گردشگری در دوران قرون وسطی
فروپاشی امپراطوری روم طی قرون چهارم و پنجم میلادی و در دوران سیاه پس از آن در قرون وسطی به افت و کاهش رونق سفر و گردشگری در اروپا انجامید. در این دوران سفر همواره با سختی و عاری از لذت و شادکامی بود.
در عوض سرزمین‌های شرقی و اسلامی در اوج دوران شکوفایی خود به سر می‌بردند.
در اروپای قرون وسطی، پیشرفت علمی گاه چیزی مشابه کفر و ارتداد تلقی می‌گردید و در مقابل سرزمین‌های اسلامی قرار داشت. علاوه بر این، علم در آن به گنجینه‌ای تشبیه می‌شد که کسب آن بر هر مرد و زنی واجب بود و در آموزه‌های پیامبر برای رسیدن به آن سفر به دوردست‌ترین نقاط ارزش و اعتبار تلقی می‌گردید. در همین دوران بود که سفر در سرزمین‌های اسلامی کم و بیش رونق پیدا کرد و بخصوص موضوع زیارت سرزمین‌های مقدس انگیزه‌ای مهم تلقی می‌شد. گردشگران پرآوازه و نام‌آشنایی همچون «ناصر خسرو»، «ابن بطوطه مراکشی»، «یاقوت حموی»، «ابوزید بلخی» و «ابن حوقل» که به انگیزه زیارت یا سیر آفاق و انفس و آموزش و پی‌جویی علوم و مباحثه با اندیشمندان دیگر رنج سفر را بر خود هموار می‌ساختند، به عنوان نمودهایی از رونق و علاقمند به سفر می‌توان برشمرد. ایران از مرکزیتی در جاده ابریشم برخوردار بود و چند شاخه از این مسیر از کشور ما می‌گذشت. تجارت ایرانیان از یک سو با شرق آسیا و از دیگر سو با ملل تازه‌مسلمان و سرزمین‌های اسلامی در غرب و نیز با شبه قاره هند از دلایل گسترش گردشگری در این دوران در ایران و سایر سرزمین‌های اسلامی به حساب می‌آمد.
2-6-3- گردشگری در دوران رنسانس
از سده چهاردهم تا هفدهم بیشتر مسافرت‌ها با هدف کسب دانش و تجربه انجام می‌شد. در انگلستان ملکه الیزابت اول برای تربیت و پرورش نمایندگان خارجی با شکل خاصی از مسافرت موافقت کرد. همچنین دولت انگلیس جواز مسافرت صادر می‌کرد که تا دو سال اعتبار داشت و در آن محدوده مسافرت مقدار پولی که مسافرت می‌توانست به همراه داشته باشد و نیز تعداد اسب و خدمه مشخص می‌شد.کاروان‌های مسافرتی دوره الیزابت پس از چندی ساختار و سازمان منظمی پیدا کردند و آن را «گراند تور» نامیدند. معمولاً اشراف نَجا و افراد متعلق به طبقه بالای اجتماع از طریق گراندتور برای کسب دانش و تجربه‌های جدید به مسافرت می‌پرداختند. «گراند تور» یک کتاب راه‌های سفر داشت که در سال 1778 به همت «توماس» و «گنت» تهیه شده و به پرفروش‌ترین کتاب سال تبدیل شد(کاظمی، 1385: 9).
در سده چهاردهم مسافرت به قصد، زیارت به صورت یک پدیده‌ی انبوه و سازمان‌یافته درآمد که شبکه‌ی بزرگی از سازمان‌های خیریه با مقامات و افراد متعلق به طبقات بالای جامعه آن را تشویق می‌کردند.
2-6-4- گردشگری در دوران انقلاب صنعتی و بعد از آن
انقلاب صنعتی که از سال 1750 تا 1850 به طول انجامید، پایه‌ی گردشگری‌های دسته جمعی را به وجود آورد. در این دوره کارگران ساده کشاورز از مناطق روستایی رهسپار شهرها و کارخانه‌های تولیدی شدند و با شیوه‌ای از زندگی که نمونه‌های آن را در این زمان شاهدیم، آشنا شدند. انقلاب صنعتی همچنین موجب تغییر مشاغل شد، گسترش طبقه‌ی میانی اجتماع را در پی داشت و این طبقه توان آن را یافت تا بیشتر به تفریح و مسافرت بپردازد. تا سال‌های نیمه اول سده نوزدهم میلادی مردم عادی و با درآمد متوسط هنوز امکان کمی برای سفر داشتند. مسافرت‌های تفریحی معمولاً در روز آخر هفته انجام می‌شد و برای کسب درآمد و گذران زندگی و در تمام روزهای هفته کار می‌کردند. در پایان سده نوزدهم کارگران از تعطیلات سالانه برخوردار شدند. حادثه مهم دیگری که بر صنعت گردشگری اثر گذاشت، فناوری‌های مهم بانکی از جمله چک‌های مسافرتی بود که آمریکایی‌ها ابداع کردند. از اواخر قرن 19 گردشگران آمریکایی از وسایلی چون راه‌آهن و جاده‌ها و راه‌های هموار برای مسافرت استفاده می‌کردند. اختراع هواپیما نقطه عطفی در تاریخ وسایل ارتباطی و آمد و رفت است. با طلوع قرن بیستم با دگرگونی‌های وسیعی که در اوضاع اجتماعی، اقتصادی و صنعتی روی داد گرایش به ایجاد تنوع در محیط زندگی یکنواخت و فرار از فضای پر هیاهو و خسته کننده شهرها و شناخت جهان و نیاز مبرم مردم سرزمین‌ها و کشورها به یکدیگر موجبات شکوفایی جهانگردی و سیر و سیاحت به کسب سیاق کنونی را فراهم آورد.
2-6-5- گردشگری در ایران
ایران با توجه به تمدن کهن خود از کشورهای صاحب تجربه و سابقه در گردشگری محسوب می‌شود. این سابقه با توجه به دو عامل اصلی قابل تحلیل و بررسی است: نخست، موقعیت جغرافیایی، سیاسی و جذابیت‌های متنوع و فراوان طبیعی، تاریخی و فرهنگی کشور و دیگری ویژگی‌های اخلاقی و فرهنگی و علاقه‌ای که ایرانیان به سیر و سفر و میهمان‌نوازی دارند(کاظمی، 1385: 18).
مهم‌ترین مسافرت دسته‌جمعی که به نوعی با تاریخ ایران پیوند خورده است را باید مهاجرت اقوام آریایی از روسیه به ایران دانست. مادها در اواخر هزاره دوم پیش از میلاد در ایران سکنی گزیدند. با به قدرت رسیدن کوروش کبیر و بنا نهادن امپراطوری هخامنشی(330 تا 550 پیش از میلاد) به منظور تسهیل ارتباط بخش‌های گوناگون امپراطوری به بهبود و توسعه‌ی راه‌ها اهتمام ورزیده شد. گزارش «هرودوت» در شرح لشکرکشی کوروش به لیدی نشان می‌دهد که برای نخستین بار در تاریخ به فرمان کوروش بر روی رودخانه‌ها پل زده شده، در این دوره احداث بناهای عام‌المنفعه‌ای برای خدمت‌رسانی به مسافران همچون کاروانسرا، سیل راهنمایی و آب‌انبارها متداول گردید. نخستین مراوده سیاسی تجاری مهم ایران و چین به سفر نماینده خاقان چین به ایران در عهد اشک نهم(86 تا 124 پیش از میلاد) باز می‌گردد. این مراوده را در واقع می‌توان بنای شکل‌گیری راه ابریشم دانست که از دروازه‌ی ابریشم در دیوار چین آغاز می‌گردید و ضمن تقسیم شدن به شاخه‌های فرعی سیر نهایی آن به «رامِنوس» در سواحل دریای مدیترانه ترکیه و پالمیرا در سوریه ختم می‌شد. سیر اصلی این راه در ایران قدیم از شهرهایی همچون سمرقند، نیشابور، دامغان، سمنان، ری، قزوین، سراب، تبریز، مرند و خوی می‌گذشته است، باید گفت جاده‌ی ابریشم بیش از بیست قرن پیش شرق و غرب جهان دارای سکونت را به هم پیوند زده بود.
2-6-6- روند توسعه گردشگری در ایران قبل و بعد از انقلاب
به منظور فعالیت‌های جهانگردی در سال 1314 در وزارت کشور اداره‌ای به نام اداره‌ی امور جهانگردی تأسیس گردید. اداره‌ی امور جهانگردی در سال 1320 جای خود را به شورای عالی جهانگردی داد. سرانجام در سال 1342 تصویب‌نامه‌ی سازمان جلب سیاحان به امضای هیأت وزیران وقت رسید و از همان تاریخ رسماً شروع به کار کرد(منشی‌زاده، 1376: 149). در سال 1350 تا 1357 شمسی با رونق گرفتن اقتصاد ناشی از درآمد نفت و انجام پروژه‌های زیربنایی و توسعه‌ی شبکه‌های ارتباط هوایی، زمینی، دریایی و راه‌آهن و نیز به وجود آمدن مراکز گردشگاهی، هتل‌ها و اردوگاه‌های جهانگردی ایران می‌رفت تا در رده‌ی کشور توریسم جهان قرار گیرد(استانداری گیلان، 1384: 14). در سال 1353 سازمان جلب سیاحان با وزارت اطلاعات وقت ادغام شد و این وزارت اطلاعات و جلب سیاحان شروع به کار نمود. اداره‌ی امور ایرانگردی و جهانگردی توسط چهار شرکت سهامی به اسامی: شرکت سهامی تأسیسات جهانگردی ایران، شرکت سهامی گشت‌های ایران، شرکت سهامی مرکز خانه‌های ایران و شرکت سهامی سازمان مراکز جهانگردی برای ورزش‌های زمستانی تحت نظارت وزارت اطلاعات و جهانگردی اداره می‌شد. متأسفانه این چهار شرکت با وظایفی مشابه و با ارکانی متفاوت و حوزه فعالیتی متداخل اداره می‌گردید. در سال 1358 به منظور جلوگیری از تداخل وظیفه و هماهنگ نمودن تمام فعالیت‌ها و مسائل مربوط به امر جهانگردی در جهت اعمال سیاست صرفه‌جویی طبق مصوبه مورخه 1358 شورای انقلاب چهار شرکت مذکور در یک دیگر ادغام گردید و تحت عنوان سازمان مراکز ایرانگردی و جهانگردی با بافت و خط‌مشی‌های جدید شروع به فعالیت نمود. از سال 1361 دو نهاد مختلف در زمینه‌های گسترش توریسم در ایران فعال شدند. یکی از این مراکز معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی که ادامه‌دهنده‌ی وظایف و فعالیت‌های سازمان جلب سیاحان بود شرح وظایف این سازمان پس از انقلاب اسلامی تغییر یافت و با عنوان معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ ارشاد اسلامی از فعالیت گسترده برخوردار شد.
سازمان دیگری که در این راستا به فعالیت ادامه می‌داد مجتمع بین المللی و جهانگردی آزادی «آیتو» است که تحت پوشش سازمان سیاحتی و مراکز تفریحی بنیاد مستضعفان به فعالیت ادامه می‌داد(منشی زاده، 1376، صص 149-150).
پس از پیروزی انقلاب اسلامی؛ یعنی از سال 1357 صنعت توریسم در کشور با رکود شدیدی مواجه شد و به دلایل دگرگونی‌های عمیقی که در ساختار فرهنگی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و عقیدتی به وجود آمد، برای مدت حداقل یک دهه این صنعت به غفلت و فراموشی سپرده شد و ضربات سنگینی بر پیکره‌ی و ارکان گردشگری کشور وارد آمد که برخی از این عوامل رکود در اینجا عنوان شده است:
عدم توجه به جاذبه‌های کارساز جهانگردی و وجود بدبینی غیرواقع‌بینانه،
اعمال سیاست‌های پیشگیرانه از طریق محدودیت‌ها و موانع،
عدم سرمایه‌گذاری و تخصیص بودجه‌های لازم و عدم حمایت از سرمایه‌گذاری ملی و خارجی(امنیت سرمایه‌گذاری)،
به اشتغال در آمدن فضاهای گردشگری و اردوگاه‌های جهانگردی توسط ارگان‌ها و نیروی انتظامی.
2-7- روند شکل‌گیری گردشگری در گیلان
اولین زمینه جهانگردی در گیلان به دوران رونق صنعت ابریشم و قرار گرفتن گیلان در مسیر جاده ابریشم برمی‌گردد که بیشترین رفت و آمد تجاری و دادوستد با اروپا از طریق رشت و انزلی صورت می‌گرفت. در دوره‌ی قاجار، ناصرالدین شاه در سال 1248(ه .ش) پس از 12 روز اقامت در رشت و بندر انزلی، از طریق این بندر به اروپا رهسپار شد. طی این دوره نیز مراودات گیلان و اروپا سبب پذیرش مسافران بسیار می‌شد. اما جهانگردی به مفهوم امروزی و جدید آن از سال 1307(ه .ش) و از اوایل سلسله پهلوی در ایران آغاز گردید. از سال 1348(ه .ش) با استقرار سازمان جلب سیاحان در استان‌ها از جمله گیلان این توسعه شدت بیشتری یافت. اوج رونق این صنعت در گیلان در حد فاصل سال‌های 1351 الی 1356 بود. نمونه‌ی این رونق، احداث 45 هتل، 3 اردوگاه بزرگ بندر انزلی کپورچال و مجتمع جهانگردی چاف در چمخاله‌ی لنگرود دهکده‌ی ساحلی و خزر ویلای بندر انزلی بود. پس از انقلاب اسلامی در ایران روند توسعه گردشگری در گیلان نیز متوقف گردید. این رکود تا سال 1368 ادامه داشت. از شروع برنامه‌ی اول توسعه(1368) تاکنون می‌توان گفت که در یک حرکت بطنی و کند، روند بازسازی جهانگردی در گیلان مجدداً آغاز شد، که در برنامه‌های دوم و سوم توسعه این روند سرعت بیشتری پیدا کرده است. به طوری که سال‌های اخیر به عنوان یکی از اهداف اصلی نظام و دولت در توسعه‌ی ساختار اقتصادی و اجتماعی مبدل گردید(استانداری گیلان، 1383).
2-8- رابطه‌ی جغرافیا و فعالیت‌های گردشگری
ارتباط علمی و کارکردی میان جغرافیا و فعالیت‌های توریستی از آنجا ناشی می‌شود که جهانگردی فعالیتی است که در بستر مکان شکل گرفته و تداوم می‌یابد و مکان یکی از ارکان دانش جغرافیا میباشد. جغرافیا؛ علم مکان است. جهانگردی در راستای اجرای سفری کوتاه بر دو عامل انسان و مکان تکیه دارد و بدون انسان و محیط چنین واژه‌ای اساساً نمی‌تواند عینیت یابد از سوی دیگر جغرافیا بر دو عامل انسان و محیط و روابط فی‌مابین نام گرفته است از بررسی چنین مجموعه‌هایی پیوند میان جغرافیا و گردشگری کاملاً روشن و آشکار می‌گردد(منشی‌زاده، 1376، صص 25-26).
2-9- اشکال عمده توریسم
با توجه به طول مدت مسافرت، نوع تأسیسات، فصل و چگونگی سازمان‌دهی مسافرت و انگیزه‌های گوناگون که موجب پیدایش یک جریان توریستی می‌شوند، می‌توان اشکال مختلفی از جهانگردی را از یکدیگر تشخیص داد.
2-10- انواع توریسم
گردشگران هر کدام با هدف خاصی به سیر و سفر می‌پردازند. بنابراین شناخت گردشگران بر اساس اهدافشان در بحث انگیزش توریسم حائز اهمیت است که در این تحقیق به طور خلاصه به برخی از آن‌ها پرداخته شد. «والن اسمیت» شش نوع توریسم را در طبقه‌بندی خود نام می‌برد(فرجی، 1381، صص 54-53):
توریسم هنری: چنین گردشگری دوست دارد تا هنرهای ملل و مردم دیگر را بشناسد و با آن‌ها آشنا شود شناختن هنرهای دستی کشورها، آشنا شدن و دیدن و شنیدن موسیقی و رقص آنان تماشای تئاتر در نمایشنامه‌ها و فیلم‌های هنری از زمره فعالیت‌های اینگونه گردشگران است.
توریسم قومی: این نوع توریسم به منظور مشاهده سبک زندگی افراد بومی و اقوام، سفر می‌نمایند، فعالیت‌های متداول در چنین محل‌هایی شامل دیدار از منازل بومی، حضور در جشن‌ها و شرکت در مراسم مذهبی آن‌هاست. هدف گردشگری قومی، شناخت اقوام مختلف و شرکت در تجربه‌های آن‌هاست.
توریسم تاریخی: چنین گردشگری به بازدید از موزه‌ها، مسجدها، کلیساها و آثار تاریخی و بناهای باستانی می‌پردازد که یادآور شکوه و عظمت کشورهای باستانی چون ایران، مصر و یونان است. این نوع گردشگر از اجرای نمایشنامه‌هایی که وقایع مهم دوران گذشته را بازسازی می‌نماید استقبال می‌کند.
توریسم طبیعت گرا: تأکید گردشگر طبیعت‌گرا بر جاذبه‌های طبیعی و محیطی است. منظور پناه بردن به آغوش طبیعت و نخستین جاذبه‌های طبیعی است. گردشگر طبیعت‌گرا علاقمند به شگفتی‌های جهان هستی همچون آبشارها، جنگل‌ها، کوهستان‌ها، کویرها، صحراها و سایر جاذبه‌ها، اردو زدن در محیط‌های طبیعی و لذت بردن از جلوه‌های طبیعت است.
توریسم تفریحی و ورزشی: گردشگر تفریحی توجه خود را معطوف به شرکت در فعالیت‌های ورزشی، استفاده از چشمه‌های آب معدنی، حمام آفتاب و برخوردهای اجتماعی در یک محیط دلنشین و راحت می‌نماید. مناطق مورد مطالعه‌ی او معمولاً سواحل دریا، پیست‌های اسکی، زمین‌های بازی و میدان‌های اسب‌دوانی است. گردشگر تفریحی مایل است تا از زمانی که در سفر سپری می‌کند برای تمدد اعصاب و رفع خستگی و تفریح استفاده نماید.
توریسم کاری: مقصود اصلی از چنین توریسمی تفریح و یا استراحت نیست؛ بلکه او به دنبال انجام بخشی از حرفه و کار خود عازم سفر است. مشخصه این توریسم، شرکت در کنفرانس‌ها، گردهمایی‌ها و سمینارهای علمی، تحقیقاتی و تخصصی است. در یک طبقه‌بندی دیگر، آقای «چاک.وای.گی» انواع مختلف توریسم را نوعی بازار می‌داند که بازتابی از خواسته‌های مسافران و گردشگران میباشد. به هر حال وی توریسم را به هشت دسته به شرح ذیل طبقه‌بندی می‌کند(اعرابی، پارسائیان، 1377، صص 186-177).
2-11- مفهوم توسعه
در بحث‌های غیرتخصصی دو واژه «رشد» و «توسعه» را به جای همدیگر به کار می‌برند. رشد معمولاً در مورد پدیده‌هایی به کار بسته می‌شود که جنبه مقداری و کمّی دارند، اما توسعه جنبه معنوی و کیفی دارد(حریری اکبری، 1378: 41).
توسعه علاوه بر بهبود میزان تولید و درآمد، شامل دگرگونی اساسی در زیرساخت‌های نهادی، اجتماعی و اداری می‌شود. توسعه در بسیاری از موارد حتی عادات رسوم و عقاید مردم را نیز در برمی‌گیرد.
توسعه به معنی کاهش فقر، بیکاری، نابرابری، صنعتی شدن بیشتر، ارتباطات بهتر، ایجاد نظام اجتماعی مبتونی بر عدالت و افزایش مشارکت مردم در امور سیاسی جاری است.
اصولاً توسعه جریانی چندبعدی است که تحقق آن در گرو رشد اقتصادی و کاهش فقر و نابرابری اجتماعی از یک طرف و ایجاد تغییرات بنیادی در ساختارهای اجتماعی و فرهنگی جامعه از طرف دیگر است(آموزش جغرافیا، 1383: 28).
2-12- تئوری قطب رشد
تئوری قطب رشد در سال‌های 1955 تا 1964 توسط «فرانسوا پرو» اقتصاددان فرانسوی رواج داده شد. بسیاری از اندیشمندان آن را تئوری عمومی برنامه‌ریزی و توسعه تلقی می‌نمایند. «بودیل» قطب رشد را به عنوان مجموعه‌ای از صنایع رو به رشد که در یک ناحیه شهری واقع شده و باعث توسعه بیشتر فعالیت‌های اقتصادی در ناحیه زیر نفوذ خود می‌شود تعریف کرد. اگر گردشگری را یک صنعت بدانیم که در آن وجود جاذبه‌های مختلف مهیا و نامهیا عامل اصلی حرکت گردشگر در اوقات فراغت باشد، نیازمند وجود امکانات زیربنایی و روبنایی و هزینه از سوی گردشگر و میزبان و نهایتاً درآمد بیشتر میزبان است. پس با توجه به نظریه فوق می‌توان نتیجه گرفت که توسعه و رشد گردشگری به عنوان یک اقتصاد با درنظرگرفتن امکانات زیربنایی و روبنایی و ارائه خدمات با کیفیت موجب افزایش درآمد جامعه‌ی میزبان می‌شود و می‌تواند ضمن تحول در یک منطقه موجب اتصال(پخش) امکانات، مازاد درآمد تکنولوژی و... به مناطق همجوار و دیگر مناطق گردد و باعث تحول، رشد و توسعه‌ی اقتصادی فرهنگی و اجتماعی آن‌ها نیز شود.
2-13- توسعه پایدار
بر اساس تعریف کمسیون «برنت‌لند» توسعه‌ی پایدار، توسعه‌ای است که نیازهای فعلی را بدون خدشه‌دار کردن به توانایی نسل آینده برآورده ساخته و به نیازهای خود را نیز پاسخ گوید.
در واقع می‌توان گفت توسعه پایدار در یک کلیت معنایی درصدد فراهم آوردن راهبردها و ابزارهایی است که بتواند به پنج نیاز اساسی ذیل پاسخ گوید:
تلفیق و توسعه،
تأمین نیازهای اولیه زیستی انسان،
دستیابی به عدالت اجتماعی،
خودمختاری و تنوع فرهنگی،
حفظ یگانگی اکولوژیکی(پاپلی یزدی، 1385، صص 3-1).
یکی از منافع مهم توریسم آن است که اگر به نحو شایسته‌ای و به صورت توسعه پایدار و توسعه یابد، آن‌گاه می‌تواند حفظ منابع طبیعی و فرهنگی منطقه را توجیه و جبران نماید. از این رو، توریسم می‌تواند ابزار مهمی برای حفظ برخی مناطق قلمداد شود.
یک روش برای دستیابی به توسعه پایدار شیوه برنامه‌ریزی زیست‌محیطی است. جنبه‌ی دیگر توسعه پایدار تأکید بر توریسم محلی(استفاده از مشارکت در برنامه‌ریزی توریسم) است. روش دیگر استفاده از توریسم کیفی به جای کمی در جهت توسعه‌ی پایدار است؛ یعنی جلب توریست که نسبت به محیط زیست و جامعه‌ی بومی احترام قائل هستند(سازمان جهانی گردشگری و جهانگردی، 1379، صص 23-24).
2-14-تاريخچه سيستم توزيع محصولات و خدمات گردشگرى
سيستم توزيع محصولات و خدمات جهانگردي كه امروز وجود دارد، ريشه در اقدامي دارد كه «توماس كوك» انگليسي ارائه داد و مي‌توان آن را منشأ گردش‌هاي دسته‌جمعي كنوني دانست. «كوك» يك نام‌آور و خلاق بود. چندين نوع گردش‌هاي دسته‌جمعي به مردم عرضه كرد و براي نخستين بار در سال 1866 گروهي را به آمريكاي شمالي برد و در سال 1872 براي نخستين بار يك گردش دسته جمعي به دور دنيا را ترتيب داد. در سده نوزدهم، تنها افراد طبقه بالاي اجتماع، مي‌توانستند به مسافرت‌هاي دسته‌جمعي بروند، ولي «كوك» كوشيد از طريق كرايه كشتي به صورت درست و اجاره كردن تعداد زيادي اتاق در هتل(به صورت يكجا) هزينه سفر را كاهش دهد و اين امر را براي افراد ساير طبقه‌هاي اجتماع هم ميسر ساخت. او توانست در سال 1874، براي نخستين بار، اوراق اعتباري را به وجود آورد كه مسافران بتوانند در سفر، به جاي پول، از آن‌ها استفاده كنند. بانك‌هاي خارجي و هتل‌ها اين اوراق را پذيرفته و در نتيجه مسافر ديگر مجبور نبود مبلغ زيادي پول نقد با خود حمل كند. اين اوراق نمونه ساده‌اي از چك‌هاي مسافرتي كنوني بودند.
پيش از اينكه آژانس‌هاي مسافرتي(در سال‌هاي آخر سده نوزدهم) به وجود آيد، باربرهاي هتل‌ها از طرف مسافران و ميهمانان هتل‌ها، بليط راه‌آهن و كشتي تهيه مي‌كردند. معمولاً مسافرخانه‌ها و هتل‌ها نزديك ايستگاه‌هاي راه‌آهن و بندرها ساخته می‌شدند و باربرهاي هتل‌ها را مي‌فرستادند تا بليط خريداري كنند. آن‌ها از اين بابت مبلغي را به عنوان كميسيون از شركت فروشنده و مبلغي را هم از مسافر، بابت تحويل دادن بليط دريافت مي‌كردند.
پس از جنگ جهاني دوم، مسافرت‌هايي كه با قصد تفريح انجام مي‌شدند، در سراسر دنيا افزايش يافت و آژانس‌هاي مسافرتي به سرعت گسترش يافتند. در سال 1958، هواپيماي جت براي جابجايي مسافر مورد استفاده قرار گرفت و از اين رو، مسافرت‌هاي دسته جمعي(تور) به شدت افزايش يافت و در سراسر جهان شهرت زيادي كسب كرد.
در دهه 1970، هواپيماهاي غول‌پيكري به پرواز درآمدند كه موجب پايين آمدن قيمت بليط و هزينه مسافرت‌هاي دسته‌جمعي شدند. از آنجايي كه درآمد حاصل در ايالات متحده آمريكا، اروپا و بخش‌هايي از آسيا افزايش يافت و مردم از مزاياي مسافرت‌هاي دسته جمعي آگاهي‌هاي بيشتري يافتند. اين مسافرت‌ها گسترش يافت و مردم ترجيح دادند به برنامه‌ريزي مسافرتي و ذخيره جا به صورت جداگانه، دست به مسافرت‌هاي گروهي زده و در هزينه‌ها نيز صرفه‌جويي كنند(گي، 1382: 127).
2-15- تاريخچه شركت‌هاى خدمات مسافرتى در ايران
با گسترش روزافزون سفر خارجيان به ايران و توجه ايرانيان به سفرهاي درون كشوري، و به منظور شناساندن تمدن باستاني و غني ايران به خارجيان، تأسيس سازماني براي ارائه خدمات مربوط به سير و سياحت ضروري به نظر مي‌رسيد. به همين سبب در سال 1314 ه.ش، اداره‌اي به نام «اداره جلب سياحان خارجي و تبليغات» در وزارت داخله(وزارت كشور) تأسيس شد كه وظيفه آن، انجام امور مربوط به جهانگردي كشور بود.
در سال 1330 ه.ش، «شوراي عالي جهانگردي»، جايگزين اداره جلب سياحان خارجي و تبليغات شد. بر اساس تصويب‌نامه‌هاي هيئت وزيران، در 17 فروردين 1342 ه.ش، «سازمان جلب سياحان» تأسيس شد كه هدف آن، معرفي بيشتر كشور ايران تشويق جهانگردان خارجي و گردشگران ايراني به بازديد از آثار باستاني، تاريخي و مناظر طبيعي كشور بود. وظايف اين سازمان عبارت بودند از:
الف) ايجاد، احيا يا اصلاح تأسيسات جهانگردي،
ب) فراهم كردن تسهيلات لازم براي جذب جهانگردان داخلي و خارجي، ايجاد دفاتر اطلاعات و راهنمايي و ايجاد تسهيلات مربوط به رواديد، تشريفات گمركي، تبديل ارز، ارتباطات و مخابرات و مسافرت و بازديد از آثار تاريخي و هنري با همكاري وزارتخانه مربوطه،
ج) انجام تبليغات با هدف تشويق و ترغيب خارجيان به مسافرت به ايران، و ترغيب ايرانيان به گردشگري در داخل كشور،
د) نظارت بر تأسيس و اداره مهمانخانه‌ها، مهمانسراها و درجه‌بندي آن‌ها و آماده كردن افراد براي پذيرايي و راهنمايي جهانگردان و نظارت برفعاليت آنان.
اجراي وظايف فوق در سازمان جلب سياحان بر عهده شوراي جهانگردي و سرپرست سازمان و تشكيلات وابسته به نخستين آژانس جهانگردي ايران با نام آژانس(ايران‌تور) در شهر تهران، در سال 1319 خورشيدي تأسيس شد، اين آژانس در شروع فعاليت خود فقط گشت‌هايي براي علاقمندان به اسكي ترتيب مي‌داد.
فعاليت آژانس‌هاي مسافرتي در شرايطي تقريباً مشابه با امروز، همزمان با فعاليت هواپيمايي بازرگاني آغاز شد. اولين آژانس مسافرتي در سال 1325-1324؛ يعني بعد از خاتمه جنگ جهاني دوم توسط برادران «مهاجري» و با نام (مهاجري و شركا) تأسيس شد. فكر افتتاح آژانس مسافرتي و جهانگردي، با مسافرت‌هاي عديده و مطالعه روزنامه و مجلات خارجي و با اطلاع از اينكه در همسايگي ما؛ يعني هندوستان، انگليسي‌ها مؤسساتي را در اين زمينه تأسيس كرده بودند به وجود آمد. به علاوه، مشاهده كاروان‌هاي زوار و حجاج خانه خدا، انديشه تأسيس آژانس خدمات مسافرتي را تقويت مي‌كرد.
آژانس‌هاي مسافرتي به صورت فعلي، تقريبا از سال 1330، فعاليت خود را آغاز كردند. تا سال 1348 افتتاح آژانس‌هاي مسافرتي و جهانگردي، تابع قانون و مقرارتي نبود. سازمان هواپيمايي كشوري در سال 1348 ه.ش، بر اساس قانون حمل و نقل هوايي، آيين‌نامه صدور مجوز براي تأسيس آژانس‌هاي مسافرت هوايي را از تصويب هيأت وزيران گذراند و براي آنان پروانه صادر كرد. تعداد اين آژانس‌ها در سطح كشور به حدود 30 دفتر مي‌رسيد.
در اسفند سال 1357، مسئوليت امور آژانس‌ها به وزارت اطلاعات و جهانگردي(وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي فعلي) سپرده شد. در 15 آبان 1370، قانوني در مجلس شوراي اسلامي به تصويب رسيد كه بر اساس آن مرجعيت صدور پروانه و ابلاغ آرا و تصميم درباره تأسيس آژانس و نظارت بر كار آن‌ها به سازمان هواپيمايي كشور واگذار و مسئوليت صدور مجوز اداره كار دفاتر ايرانگردي و جهانگردي(تورها)، بر عهده وزارت ارشاد نهاده شد.
در اوايل انقلاب اسلامي تعداد دفاتر خدمات مسافرتي هوايي و جهانگردي در سطح كشور بالغ بر 60 دفتر بود و تا اواخر دهه 1360 به زحمت به 100 دفتر مي‌رسيد. آمار فعلي نشانگر بيش از 2450 دفتر در سطح كشور مي‌باشد كه حدود دو سوم آن در تهران و بقيه در شهرهاي ديگر فعاليت دارند(فراهاني، 1379: 432).
2-16- فدارسيون بين‌المللى اتحاديه آژانس‌هاى مسافرتى(UFTAA)
اين فدراسيون در 22 نوامبر 1966 در شهر رم ايتاليا بنياد نهاده شد. فدراسيون حاصل ادغام دو سازمان بزرگ فعال يكي در زمينه دفاتر خدمات مسافرتي و جهانگردي(FIAV) و خدمات تورگردان(VOTAA) مي‌باشد. ماهيت عملكردي اين نهاد از ابتداي ژانويه 2003 به صورت كنفدراتيو درآمد. اين مجموعه، سازماني غيرانتفاعي در ابعاد بين‌المللي است كه بيش از يكصد اتحاديه ملي از سراسر جهان را در برمي‌گيرد.
مأموريت كنفدراسيون حفاظت از منافع بنگاه‌هاي تورگردان و دفاتر خدمات مسافرتي در مقابل عملكرد دولت‌ها، ساير فعالين و عرضه‌كنندگان خدمات در بخش سفر در بعد بين‌المللي مي‌باشد.
به منظور تحقق مأموريت، اين سازمان وظايف زير را تقبل نموده است:
متحد ساختن اتحاديه‌هاي ملي دفاتر خدمات مسافرتي و تقويت منافع جهاني اعضاء،
معرفي فعاليت‌هاي مختلف دفاتر خدمات مسافرتي نزد دستگاه‌هاي دولتي و عرضه‌كنندگان خدمات،
اقدامات در جهت پذيرش تدابيري كه منجر به سهولت براي مصرف‌كننده و ارائه خدمات به اعضاء كنفدراسيون مي‌گردد،
ايفاي نقش به عنوان يك مركز اطلاع‌رساني و تحقيقات براي استفاده اعضاء و ارائه اطلاعاتي براي توسعه فني خدمات اعضاء،
برگزاري كنفرانس بين‌المللي دفاتر خدمات مسافرتي و دفاتر گردهمايي‌هاي مربوط به تبادل دانش فني و اطلاعات(رنجبريان، 1385: 199).
2-17- سازمان ميراث فرهنگى و گردشگرى و شوراى عالى ميراث فرهنگى و گردشگرى
با انتزاع سازمان ميراث فرهنگي كشور و سازمان ايرانگردي و جهانگردي از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي و ادغام آن دو در يكديگر در سال 1382 سازمان ميراث فرهنگي و گردشگري تأسيس گرديد كه رياست آن، معاون رئيس جمهور محسوب مي‌شود.
شوراي عالي ميراث فرهنگي و گردشگري به منظور توسعه گردشگري مكلف به اجراي دستورالعمل‌هاي ذيل در ارتباط با اتباع ساير كشورها نيز مي‌باشد:
لغو رواديد،
اجازه ورود يا پروانه گذر مرزي،
صدور رواديد در مبادي ورودي به كشور براي مدت معين،
صدور رواديد در سفارتخانه‌هاي ايران در زمان‌هاي معين و حداكثر ظرف مدت يك هفته(رنجبريان، 1385: 205).
2-18- انواع فعاليت شركت‌هاى خدمات مسافرتى
الف) فعاليت شركت‌هاي خدمات مسافرتي بر حسب نوع مجوز،
ب) فعاليت شركت‌هاي خدمات مسافرتي بر حسب بعد سازماني،
پ) فعاليت شركت‌هاي خدمات مسافرتي بر حسب تورگرداني،
ت) فعاليت شركت‌هاي خدمات مسافرتي بر حسب سطح فعاليت.
2-18-1- فعاليت شركت‌هاى خدمات مسافرتى برحسب نوع مجوز
نوع اول، شركت‌هاى خدمات مسافرتى داراى مجوز بند (الف):
فعاليت اين آژانس‌ها تنظيم و فروش بليط مسافرت‌هاي هوايي با موافقت مؤسسه حمل و نقل هوايي مربوط و صدور بارنامه هوايي با رعايت قوانين و مقررات سازمان‌هاي هواپيمايي كشور است.
نوع دوم، شركت خدمات مسافرتى داراى مجوز بند (ب):
اين آژانس‌ها به فعاليت جهانگردي؛ يعني برگزاري تور ورودي، داخلي و خارجي و تنظيم برنامه‌هاي بازديد و به طور كلي ارائه خدمات به انواع تورها با رعايت قوانين و مقررات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي زير نظر سازمان ايرانگردي و جهانگردي مي‌پردازند.
نوع سوم، كاروان زيارتي: به شركت‌هايي كه در زمينه برگزاري كاروان‌هاي زيارتي(گشت‌هاي زيارتي گروه) داخلي و خارجي فعاليت مي‌كنند، مجوز خود را از سازمان حج و زيارت دريافت مي‌كنند.
نوع اول و نوع دوم شركت‌هاي خدمات مسافرتي كه داراي مجوز بند (الف) و (ب) مي باشند و در هر دو زمينه‌اي كه به آن اشاره شد فعاليت مي‌كنند(روابط عمومي سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري استان گيلان ، 1387).
2-18-2- فعاليت شركت‌هاى خدمات مسافرتى بر حسب بعد سازمانى
شركت‌هاى خدمات مسافرتى بين‌المللى
اين شركت‌ها داراي نمايندگي در سطح جهان هستند كه مي‌توانند فعاليت‌هاي خود را بدون نياز به ساير شركت‌هاي بين‌المللي در سرتاسر جهان پوشش دهند، اين شركت‌ها داراي تورهاي بين المللي هستند. در كشور ما فقط دو سازمان، شركت هواپيمايي «هما» با 36 نمايندگي در سطح جهان و ديگري، سازمان سياحتي و مراكز تفريحي «بنياد» با دارا بودن نمايندگي در شهرهاي پاريس، فرانكفورت، دبي، مادريد، ژنو و توكيو، امكان هماهنگي امور خود را در سطح بين‌المللي(ولو بسيار محدود) دارند.
شركت‌هاى خدمات مسافرتى ملى
آژانس‌هايي كه در سطح كشور فعاليت مي‌كنند و داراي نمايندگي‌هاي فروش در سراسر ايران مي‌باشند و عمده فعاليت‌هاي آن‌ها در حوزه‌هاي تورهاي داخلي، خروجي و بعضاً ورودي است.
شركت‌هاى خدمات مسافرتى منطقه‌اى
اين نوع شركت‌ها كه عمدتاً در مراكز استان‌ها، قرار دارند، فعاليت‌شان معطوف به همان منطقه‌اي است كه آژانس مسافرتي در آنجا واقع شده است. بيشتر اين آژانس‌ها در همان حيطه جغرافيايي- تاريخي متخصص بوده و به خدمات‌رساني به گردشگران داخلي و ورودي در همان منطقه مي‌پردازند.
تورهاى ورودى
در سال‌هاي اخير فعاليت‌هاي بسياري براي جلب تورهاي ورودي به علت بازده بالاي اقتصادي آن آغاز شده است. اين شركت‌ها متخصص طراحي انواع تورها(فرهنگي، تاريخي و باستاني، مذهبي، مطالعاتي، ماجراجويانه، اكوتوريسم، شكار و...) براي متقاضيان خارجي مي‌باشند كه بنا به درخواست آژانس‌هاي طرف قراردادشان در ساير كشورها به طراحي اين نوع تورها می‌پردازند.
تورهاي ورودي عمدتاً به صورت كامل ارائه مي‌شوند و شامل امكانات حمل و نقل، راهنما، هتل، سه وعده غذا، بازديدها و ساير موارد وابسته مي‌باشند. قيمت اين تورها برحسب نوع خدمات داده شده، زمان و مدت سفر و نوع برنامه متفاوت است.
لازم به ذكر است كه تقاضا براي استفاده از اين تورها، فصلي است و زمان پرمسافرت عمدتاً از اواخر زمستان تا اواخر بهار و از اواخر تابستان تا اواخر پاييز است.
تورهاى خروجى
تورهاي خروجي با وجود اينكه در ارتباط با منافع ملي و خروج ارز هستند در شرايط فعلي، چندان توصيه نمي‌شود اما با توجه به زمان مناسب؛ بخصوص هنگام تعطيلات نوروز، سه ماه تابستان و يا وقايع خاصي نظير مسابقات ورزشي، برخي از آژانس‌ها اقدام به برنامه‌ريزي تورهاي خروجي مي‌كنند كه عمدتاً بازارهاي هدف شامل كشورهاي خاورميانه، دبي، تركيه، سوريه، قبرس، كشورهاي جنوب شرقي آسيا، چين و كشورهاي اروپايي مي‌شود. تورهاي خروجي نظر به تقبل هزينه‌هاي سنگين(ارزي و ريالي)، همچنين ارائه تضمين مالي كافي براي بازگشت؛ بخصوص براي اخذ ويزاي كشورهاي اروپايي عضو پيمان شينگن، متقاضيان خود را بيشتر در طبقات مرفه كشور جستجو مي‌كند، بيشتر آژانس‌هاي مطرح كشور اقدام به برگزاري تورهاي خروجي مي‌كنند.
تورهاى داخلى
متقاضيان تورهاي داخلي شهروندان مقيم داخل كشور مي‌باشند كه بيشتر شامل قشر كارمند، جوانان، دانشجويان و بازنشستگان و خانم‌هاي خانه‌دار مي‌باشد. اين تورها به صورت نيم‌روزي، يك روزي تا حداكثر دوهفته‌اي برنامه‌ريزي شده‌اند. عموماً تورهاي داخلي شامل اياب و ذهاب، هتل با صبحانه، راهنما و بازديدها مي‌باشند.
استفاده از ساير خدمات بستگي به نوع تور و هزينه پرداختي آن دارد. اكثر تورهاي داخلي معمولاً شامل برنامه بازديد از مراكز ديدني شهرهاي تهران، اصفهان، شيراز، كرمان و يزد و يا دو جزيره حوزه خليج فارس و شهرهاي شمالي كشور مي‌باشند. تقريباً كليه آژانس‌هاي داراي مجوز بند (ب) ، توان برگزاري و يا فروش اين نوع سفرها را دارند.
تورهاى زيارتى
اين نوع از تورها توسط آژانس‌هايي كه اجازه برگزاري اين نوع برنامه را دارند برگزار مي‌شود. مقاصد زيارتي در داخل كشور شهرهاي مشهد و قم و در خارج از كشور، عراق(براي زيارت عتبات عاليات)، عربستان صعودي(براي حج عمره و تمتع) مي‌باشند. در مورد تورهاي زيارتي خروجي، برنامه‌ريزي اين سفرها، كامل بوده و تمامي خدمات سفر را شامل مي‌شوند ولي در مورد تورهاي زيارتي داخلي خدمات ارائه شده بستگي به هزينه پرداختي توسط مسافر و يا برنامه مسافرتي را دارد(فراهاني، 1379: 442).
2-18-3- فعاليت شركت‌هاى خدمات مسافرتى برحسب سطح فعاليت
سازمان‌هاى عمده فروش
شركت‌هايي هستند كه وظيفه رابط بين عرضه‌كننده محصولات گردشگري با سفرگذاري‌ها و سازمان‌هاي خدمات گردشگري را برعهده دارند. عمده‌فروشان به تقاضاي خرده‌فروشان براي فروش مجموعه خدمات مسافرتي پاسخ مي‌گويند. عمده‌فروش برنامه گردش‌هاي دسته‌جمعي را طرح‌ريزي و تهيه مي‌كند، سپس آن را تبليغ و ترويج مي‌نمايد و سرانجام برنامه را به اجرا درمي‌آورد. همچنين از عرضه‌كنندگان محصولات و خدمات امور مسافرتي ميزان زيادي از محصولات و خدمات را خريداري مي‌كند. اين محصولات و خدمات شامل بليط هواپيما، اتاق، تخت خواب، غذا و امكانات تفريحي، حمل و نقل زميني،گردش در شهر و ورود به مكان‌هاي مشخص مي‌شود.
عمده‌فروشان محصولي را كه در اختيار دارند به صورت كلي عرضه می‌كنند تا ديگر واسطه‌ها بتوانند مجموعه‌اي را كه جذابيت زيادي دارد خريداري و به مشتريان خود عرضه كنند(گي، 1382: 13).
گشت پردازها
سازمان‌هايي تجاري‌اند كه تركيبي از خدمات حمل و نقل، اسكان و غيره را به صورت يك بسته خدمات گردشگري از طريق يك‌سري كانال‌هاي ارتباطي به عموم عرضه مي‌كنند.
گشت پردازها اصولاً با تهيه مجموعه‌هايي از خدمات، به فعاليت‌هاي گردشگري- تفريحي مي‌پردازند. آن‌ها ممكن است اين مجموعه را به طور مستقيم و يا از طريق عمده‌فروشي‌ها و خرده‌فروشي‌ها به مصرف‌كنندگان عرضه كنند.
گشت‌پرداز، برعكس عمده فروش كه بايد براي ترتيب دادن تعداد زيادي از گردش‌هاي دسته‌جمعي طرح‌ريزي كند، مي‌تواند سالانه گردش‌هاي دسته‌جمعي معدودي را سامان دهد. همچنين عمده‌فروش معمولاً امور مربوط به هر مسافر در مقصد و بازگرداندن آن‌ها را به عهده مي‌گيرد؛ درحالي‌كه گشت‌پرداز فقط در مقصد مسئوليت ترتيب دادن اموري از قبيل انتقال مسافران به هتل يا مهمانپذير، بازديد از نقاط ديدني، پرداخت وروديه‌ها و ساير امور ويژه را بر عهده دارد. در كشور ما بيشتر آژانس‌هاي متخصص تورهاي ورودي و يا آژانس‌هاي منطقه‌اي(استانی) در اين زمره قرار مي‌گيرند(كاظمي، 1386: 79).
2-18-4- كارگزاران مسافرتى(آژانس‌ها يا سفرگذارى‌ها)
كارگزاران مسافرتي خرده‌فروش، خدمات را مستقيماً به مشتريان(شامل شركت‌ها و عموم مردم) مي‌فروشند. يك كارگزار مسافرتي واقعي براي فروش، شش خط محصول دارد:
بليط‌هاي خطوط هوايي،
بسته تورها،
ذخيره جا در هتل و استراحتگاه،
ذخيره جا براي اتومبيل كرايه‌اي،
ذخيره پيشاپيش جا در خصوص مناظر و فعاليت‌هاي ورزشي،
ذخيره پيشاپيش جا در گشت‌هاي دريايي،
تقريباً كليه شركت‌هاي خدمات مسافرتي در كشورمان در اين حيطه فعاليت مي‌كنند(فاستر، 1386: 18).
2-19- ساختار شركت‌هاى خدمات مسافرتى
تقريباً تمامي شركت‌هاي خدمات مسافرتي كه در حوزه تورگرداني فعاليت مي‌كنند، داراي بخش‌هاي تخصصي هستند كه در هر بخش، كاركردي خاص را بر عهده دارد. اين بخش‌ها عمدتاً شامل واحد فروش و بازاريابي، واحد عمليات، واحد ذخيره جا، واحد اداري، اجرايي و واحد محاسبات و امور مالي می‌باشند.
2-19-1- واحد فروش و بازاريابى
اين واحد مسئول ايجاد و تبليغ محصول گردانندگان تورها هستند. این واحدها به منظور ايجاد فروش بيشتر بايد اقدام به ايجاد محصولي نمايد كه نيازها و خواسته‌هاي مشتريان را پاسخگو باشد. اين فعاليت‌ها عبارتند از:
انجام تحقيقات مربوط به بازار محصول: ايجاد يك محصول مناسب، عقد قرارداد با آژانس‌هاي مسافرتي، ترتيب دادن تبليغات، چاپ بروشورها و فرستادن و توزيع آن‌ها، ايجاد هماهنگي در فروش و معرفي نماينده فروش و بازاريابي محصول.
2-19-2- واحد عمليات
واحد عمليات، واحد مسئول فعاليت اجرايي تورهاست كه موارد زير را در برمي‌گيرد:
عقد قرارداد مربوط به خدمات اقامتي، صندلي هواپيما، اتوبوس و ديگر وسائل حمل و نقل، جابجايي، راهنمايان محلي، اخذ ويزا براي مسافرين و كاركنان، آموزش و توجيه مديران تورها و راهنمايان تور، تهيه و آماده نمودن مدارك و فرم‌ها براي مديران تورها و يا راهنمايان تور شامل: اعلاميه‌هاي پروازي، ليست اتاق‌ها، ويزاي گروهي، برنامه‌هاي جانبي، پرچم‌ها و علائم، تابلو آگهي‌ها، برچسب بر روي چمدان‌ها، عرضه پول كافي به مديران و يا راهنمايان تور در مورد مقاصد و مناطق مورد بازديد، حل مشكلات موجود بر سر راه مدير و راهنمايان تور، جمع‌آوري برگه‌هاي صورت‌حساب‌ها، پرسشنامه‌هاي مشتركين، گزارشات تور، ايجاد نظم و ترتيب در امور، تهيه تصاويري از منطقه و محل‌هاي اقامتي جهت استفاده در بروشورها.
2-19-3- واحد ذخيره‌ی جا
اين واحد مرحله‌بندي رزرواسيون‌ها، ايجاد ارتباط با حسابداري در رابطه با پرداخت‌ها، همكاري با امور اداري در مورد اسناد، بررسي و انجام كليه درخواست‌ها، تقاضا و تغييرات مربوطه به تعطيلات، تقسيم عادي و يا كامپيوتري ذخيره و ... را بر عهده دارد.
2-19-4- واحد ادارى و اجرايى
اين واحد مسئوليت كليه كارهاي اداري و نوشتاري نظير انجام امور اداري، استخدامي كاركنان، مسئوليت نظافت و نگهداري دفاتر و شركت، خدمات منشي‌گري، اطمينان از موجودي و وسايل موردنياز كاري، مسئوليت تلفن‌ها، نمابرها، تلتكس‌ها، برنامه‌هاي كامپيوتري و تجهيزات دفتري، انجام امور پستي، فرستادن مدارك براي مشتريان، فرستادن فرم‌هاي ذيربط به واحدها، بايگاني مدارك و پرونده‌ها و ... را برعهده دارند.
2-19-5- واحد محاسبات و امور مالى
انجام كليه امور مالي و محاسبات شركت خدمات مسافرتي برعهده اين واحد است(فراهاني، 1379: 455).
2-19- كاركنان شاغل در واحدهاى خدمات مسافرتى
شاغلين يك واحد خدمات مسافرتي عمدتاً شامل: مديرعامل، مدير فني، مسئول تورگرداني، مسئول امور مالي، مسئول فروش، تحصيلدار و آبدارچي مي‌باشد.
2-19-1- مديرعامل
مديرعامل كه نقش مديريت و مالكيت يك آژانس مسافرتي را برعهده دارد، مي‌تواند مسئوليت مديريتي اجرايي را در صورت دارابودن شرايط لازم، نيز برعهده داشته باشد. به طور كلي وظايف مدير عامل را چنين مي‌توان برشمرد:
نظارت بر امور اجرايي،
كنترل مسائل مالي آژانس،
تهيه گزارش از چگونگي فروش و وضعيت دفتر و ارائه به هيات مديره جهت رسيدگي،
ارتباط با ديگر شركت‌ها جهت توسعه فروش،
هماهنگي بين واحدها و ايجاد انگيزه در كاركنان.
2-19-2- مدير فنى
مدير فني در آژانس‌هاي خدمات مسافرتي از اركان اصلي و مهم شمرده مي‌شود. جواز تأسيس آژانس به واسطه معرفي يك مدير فني واجد شرايط صادر مي‌شود. وظايف مدير فني به شرح ذيل مي‌باشد:
كنترل اوراق بهادار شركت‌هاي هواپيمايي داخلي، خارجي و صدور درخواست بليط،
كنترل فروش روزانه پس از صدور مدارك، توسط كاركنان داخلي و خارجي،
كنترل فروش تور و ساير خدمات ارائه شده،
هماهنگي با واحد حسابداري در تهيه گزارشات مالي و ارسال گزارش فروش شركت‌هاي خارجي و داخلي،
تهيه گزارش فروش ماهيانه،
ارتباط با شركت‌هاي هواپيمايي داخلي و خارجي جهت توسعه فروش،
ارزشيابي كاركنان براساس توانايي و ارائه پيشنهاد تشويق و تنبيه كاركنان به مدير عامل و هيات مديره،
رسيدگي به اخطاريه‌هاي شركت‌هاي هواپيمايي و تهيه جوابيه،
كنترل حضور و غياب كاركنان،
تشكيل جلسات با كاركنان در رابطه با بخشنامه‌هاي جديد و راهنمايي كاركنان و... .
2-19-3- مدير تور
در شركت‌هاي خدمات مسافرتي كه داراي مجوز بند (ب) بوده و در زمينه تورگرداني فعاليت مي‌كنند، نقش مدير تور بسيار مهم و ضروري است. به فهرست زير مي‌توان اشاره نمود:
كنترل و نظارت بر برنامه سفر تهيه شده از قبل براي حصول اطمينان از اينكه برنامه، به طور كامل انجام پذيرد،
كسب اطمينان از اينكه كليه استانداردها و كيفيت خدمات بدان گونه كه در تور قيد شده، رعايت و به بهترين وجه ارائه شود،
اهميت دادن به رفاه، سلامت و ايمني هر يك از اعضاي تور،
همكاري لازم با گروه‌ها؛ بخصوص در مواقع ضروري و مشكلات،
ارائه اطلاعات لازم و كامل در حين سفر به اعضاء شامل: جنبه‌هاي اخلاقي، جغرافيايي، تاريخي، اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي هر كشور به همراه اطلاعات اجرايي در هر منطقه،
انجام امور اداري و حسابداري مربوط به تور،
تأييد و هماهنگ نمودن كليه خدمات تور(حمل و نقل، اقامت، رستوران‌ها، بازديدها و...)،
همكاري با راهنمايان جهانگردي در بازديدها،
كنترل روند اجرايي تور،
عرضه جداول زماني مربوط به فعاليت‌هاي مختلف(فراهاني، 1379: 468).
2-20- تور و اجزاى آن
تور در لغت به معني گشت و سياحت است و در اصطلاح صنعت گردشگري عبارت است از: مجموعه‌اي از عناصر سفر شامل: اقامت، حمل و نقل، تغذيه، گشت و ... كه از سوي يك بنگاه برنامه‌ريز سفر(كه آن را تورگردان مي‌خوانند) براي فرد يا افراد گروه گردشگران در قالب يك بسته سفر عرضه مي‌شود. در چارچوب اين مجموعه، فعاليت‌هاي روزانه گروه، مسير و برنامه سفر طراحي و تنظيم مي‌گردد(رنجبريان، 1387: 8).
مجموعه‌هاي مسافرتي(پكيج) سفرهاي تنظيم‌شده‌اي هستند كه با توجه به برنامه‌هاي از پيش تعيين شده و مشروح، در ارتباط با خدمات گردشگري متعدد به وجود مي‌آيند. اين مجموعه‌ها از پيش و با قيمت ثابتي به فروش مي‌رسند(ولا، 1391: 132).
عناصر چنين بسته‌اي از سفر به طور متعارف شامل موارد زير مي‌گردد:
حمل و نقل خود مي‌تواند شامل انواع مختلفي از حمل و نقل هوايي، ريلي، دريايي، جاده‌اي باشد. بسته به تقاضاي مسافران امكانات محلي و شرايط بسته سفر گونه‌هاي مختلف از اسباب‌هاي حمل و نقل در بسته پيشنهادي جاي مي‌گيرند. گاه بسته سفر شامل تركيبي از اسباب حمل و نقل مي‌باشد.
اقامت اين جزء شامل اسكان گردشگران در انواع تأسيسات اقامتي از هتل، متل، زائرسرا، مهمانپذير، استراحتگاه، كشتي‌هاي مسافربري تا كمپ‌ها، اردوگاه‌ها و حتي خوابگاه‌هاي دانشجويي را شامل مي‌شود.
تغذيه مشتمل بر انواع خدمات پذيرايي از رستوران‌هاي مجلل، سنتي و متعارف تا سلف‌سرويس‌ها، رستوران‌هاي غذاي سريع، ترياها، كافي‌شاپ‌ها و بوفه‌ها است.
گشت شامل ارائه خدمات بازديد از مجموعه بازديدهاي گردشگري مقصد و كسب اطلاع در خصوص آن‌ها است. اين جاذبه‌ها مي‌توانند فرهنگي- تاريخي، قومي، طبيعي و يا حتي رويدادي خاص باشند. اين خدمات شامل تأمين سرويس حمل و نقل در مقصد، به كارگماري راهنمايي حرفه‌اي براي تور و اجراي برنامه بازديدهاي تور از سوي بنگاه عرضه‌كننده آن در محل است.
جاذبه‌ها: منظور از جاذبه‌ها به عنوان عنصري مستقل از بسته سفر، عبارت از آن چیزی است که بابت بازديد از آن، گردشگران ناگزير از تهيه بليط مي‌باشند. براي روشن شدن تفاوت ميان جاذبه‌ها و گشت از منظر بنگاه‌هاي تورگردان مي‌توان گفت، يك تور محلي در اصفهان مي‌تواند شامل حمل و نقل با اتوبوس، بازديد از خيابان چهارباغ، قدم زدن در كنار زاينده‌رود و تماشاي پل‌هاي تاريخي و گشت و گذار در ميدان نقش‌جهان باشد؛ در حالي كه وقتي از يك جاذبه به مفهوم خاص آن سخن مي‌گوييم، خريد بليط و بازديد از كاخ عالي‌قاپو در همين ميدان را مدنظر داريم.
خريد گردشگري با موضوع خريد گره خورده است و خريد به جزئي جدايي‌ناپذير از برنامه‌هاي سفر مبدل شده است. يادگاري و سوغات اقلام عمده خريد از سوي گردشگران هستند. دليل آن كه مراكز خريد را از جاذبه‌ها تفكيك مي‌نماييم عمدتاً آن است كه بابت ورود به اين مراكز از گردشگر وجهي به عنوان وروديه مطالبه نمي‌شود(رنجبريان، 1387: 9).
2-21- راهنماي تور
راهنمايان؛ اصلي‌ترين رابط جامعه‌ی ميزبان و بازديدكنندگان هستند. آن‌ها اطلاعات ويژه‌اي را درمورد تاريخ، باستان‌شناسي، يادمان‌ها و آثار هنري، محيط فرهنگي، طبيعت و جاذبه‌ها، اماكن ديدني و هر موضوع عمومي كه بازديدكنندگان علاقمند باشند در اختيار آن‌ها قرار مي‌دهند. هر بازديد يا هر تور برنامه‌ريزي شده بستگي بسيار زيادي به راهنماي تور دارد و مطلوبيت نهايي تور انجام شده، وابسته به توانایي‌هاي راهنماي تور است. هر راهنماي تور نماينده‌ی يك ملت، يك كشور و سازمان برگزاركننده تور به حساب مي‌آيد. امكان دارد اعضاي تور اصلاً فرصت ارتباط با مردم يك كشور را در مدت بازديد پيدا نكنند و در نتيجه، راهنما، شخصيت، منش و اطلاعات او را محكي براي شناسايي كشور ميزبان به عنوان فردي كه در تمام مدت سفر با گروه است می‌دانند. راهنمايان تور مي‌توانند به طور ثابت در يك دفتر مسافرتي شاغل شوند يا به صورت موردي توسط مدير تور و مسئول تورگرداني دعوت به كار شوند(حيدري، 1389: 44).
2-22- اهميت راهنمايان در تورهاى گردشگرى
در ميان نيروهاي شاغل در بخش گردشگري، راهنمايان تورهاي گردشگري كه اصطلاحاً «تور ليدر» ناميده مي‌شوند، نقش مؤثري در هدايت و تأمين نيازمندي‌هاي مادي و معنوي و غناي روحي گردشگران دارند. عموماً راهنمايان تور مي‌بايست اطلاعات جامع و وسيعي در زمينه‌هاي مختلف مربوط به حرفه خود داشته باشند و افق ديد آن‌ها بسيار وسيع و به عبارتي كلي‌گرا باشند(حيدري، 1389: 440).
2-23- مسئوليت‌ها و وظايف راهنما
هر راهنماي گشت داراي وظايف و مسئوليت‌هاي در تور است كه ملزم به انجام آن در تور مي‌باشد. انجام صحيح وظايف او را در نظر گردشگران و يا افراد گروهي كه وي راهنمايي آنان را برعهده دارد، صاحب شخصيت و محبوبيت خاصي مي‌كند. اين وظايف به شرح زير مي‌باشد:
آمادگي براي تور،
مديريت گروه(برنامه‌ريزي، سازماندهي و هدايت)،
استقبال و بدرقه مسافران،
برقراري ارتباطات مناسب،
به عنوان واسط و نماينده،
پذيرايي‌كننده و ميزبان،
حل مشكلات مسافران،
اجراي برنامه‌هاي تور،
شناخت مقصد گردشگري،
كنترل امور مالي،
انجام امور اداري لازم،
كنترل منظم تعداد افراد تور در هر برنامه،
كمك به افراد داراي نيازهاي خاص،
ارائه توضيحات كلي و جزئي در خصوص انواع جاذبه‌ها و ويژگي‌هاي مقصد،
انجام همكاري و هماهنگي لازم در اجراي تور،
دانستن زبان محلي،
كمك در نگهداري اموال و اشياي قيمتي و مدارك حياتي مسافرين،
دريافت پيشنهادات و پاسخگويي به سؤالات،
ارائه گزارش به دفتر مركزي اعزام‌كننده،
اعلام برنامه‌هاي تور آتي دفتر خدمات مسافرتي،
هماهنگي براي جمع‌آوري انعام براي راهنما و راننده محلي در مقصد.
2-24- فرايند اجراى تور
اجراي يك تور، فرايندي است كه راهنما با هماهنگي دفتر مجري تور از ابتدا تا پايان تور مراحل آن را طي مي‌كنند و در تمام مراحل تور ارتباط راهنما با دفتر بايد حفظ شود. مراحلي را كه در زير به آن اشاره مي‌شود روند كلي اجراي هر توري مي‌باشند كه معمولاً با تغييرات كمي در جريان مي‌باشند.
معارفه و آشنايي با مسافرين در سفرهاي طولاني و داراي شرايط خاص قبل از سفر در محل دفتر يا مكان مناسب ديگر،
دريافت مدارك سفر از قبيل(ليست مسافرين، ليست اتاق‌بندي، بيمه و برنامه سفر، آرم و تابلو و...)،
آماده‌سازي و جمع‌آوري اطلاعات در خصوص مقصد از راهنماي گوناگون،
كنترل مسير، بليط‌ها، رزرو هتل و انجام هماهنگي با وسيله نقليه، كنترل سيستم صوتي، ميكروفون، آب آشاميدني و امكانات پذيرايي، تأیيد و تأیيديه مجدد رزروها،
ملاقات با مسافرين و اسقبال از آنان در محل تعيين شده از سوي دفتر مسافرتي،
شمارش مسافرين، كنترل بارهاي آنان، معرفي خود و تيم پذيرايي‌كننده در طول سفر،
ارائه اطلاعات ضروري و لازم به مسافرين از قبيل شرايط و قوانين خاص مقصد، موقعيت هتل، امكانات، تبديل ارز، برقراري ارتباط تلفني، نكات ايمني و بهداشتي، تاكسي و ساير امكانات حمل و نقل، شيوه‌هاي برقراري تماس و ارتباط با راهنما و معرفي اجمالي برنامه‌هاي تور،
تحويل اتاق و اقامت مسافرين طبق اتاق‌بندي اعلام شده و كمك به افراد داراي نيازهاي خاص(سالمندان و يا افرادي كه داراي فرزند خردسال مي‌باشند)، اعلام زمان و مكان حركت تورها،
معرفي جاذبه‌هاي مورد بازديد، اعلام مدت زمان توقف و مكان سوار شدن، كنترل تعداد گردشگران بعد از هر بازديد(حيدري، 1389، 93).
2-25- انواع سفرهاى گروهى كه در داخل كشور برگزار مى‌شود
سفرهاي زيارتي،
سفرهاي تفريحي،
سفرهاي فرهنگي- تاريخي،
سفرهاي خريد(تورهاي چمدانی)،
سفرهاي طبيعت‌گرا(اكوتوريسم)كه در اينجا فقط به تفسير سفرهاي طبيعت‌گرا ميپردازيم.
2-25-1- سفرهاى طبيعت‌گرا
اخيراً توجه زيادي به سفرهاي طبيعت‌گرا در كشور ما شده است. چندين شركت خدمات مسافرتي و جهانگردي در اين زمينه در كشور ما به طور تخصصي فعاليت مي‌كنند و برگزاركننده تورهاي طبيعت‌گراي چندروزه و يا براي تعطيلات آخر هفته هستند كه بيشتر طالبين آن‌ها را جوانان تشكيل مي‌دهند. در كشور ما اكوتوريسم شامل جاذبه‌هاي مختلفي مانند: كوهنوردي و غارگردي، طبيعت‌درماني، بيابانگردي، ورزش‌هاي ساحلي و آبي، ورزش‌هاي زمستاني، مردم‌شناسي، شكار و صيد و دامنه‌نوردي مي‌شود.
تعداد كمي از گردشگران خارجي طبيعت‌گرا كه وارد كشور ما مي‌شوند علاقمند به استفاده از تورهاي بيابانگردي(كوير)، مردم‌شناسي، شكار و صيد بوده‌اند.
گردشگران داخلي كه از اين تورهاي طبيعت‌گرا استفاده مي‌كنند، بيشتر براي استفاده از آب و هوا با هدف پزشكي و درماني، استفاده از آب‌هاي گرم معدني، گذراندن دوران نقاهت، معالجه و مراقبت‌هاي بهداشتي مسافرت مي‌كنند. كشور ما به دليل دارابودن منابع بسيار غني در زمينه اكوتوريسم به دليل فقدان تسهيلات مناسب اقامتي- پذيرايي، درماني، حمل و نقل و همچنين كمبود شديد بازاريابي و تبليغات لازم و فقدان سيستم نظارتي و مديريتي كارا و مدبر، از پذيرش جهانگردان در اين زمينه محروم مانده است.
2-25-2- طبيعت‌گردى و راهنماى كوير
راهنماي طبيعت‌گردي علاوه بر ويژگي‌هاي عمومي و اختصاصي بايد شرايط زير را نيز داشته باشد:
آشنايي به طريقه استفاده از نقشه و موقعيت‌ياب و يا از يك راهنماي مجرب حاصل مي‌شود، به وسيله دستگاه موقعيت‌ياب و يك نقشه دقيق مي‌توانيد در مسير جاده‌ها طبق طول و عرض جغرافيايي و چك كردن آن با موقعيت‌ياب حركت كنيد.
راهنما بايد به موقعيت جغرافيايي منطقه- مسير جاده‌ها- محل چشمه‌هاي آب- عوارض طبيعي مانند: تپه‌ها، كوه‌ها، درياچه نمك و فاصله بين آن‌ها آگاه باشد.
تسلط بر زمين‌شناسي و جغرافياي منطقه- پستي و بلندي‌هايي كه بر اثر سيل ايجاد مي‌شود- براي راهنما اهميت دارد. در نقاط پست ممكن است خاك به حدي گل شود كه عبور وسيله نقليه غيرممكن شود و يا در گل بماند.
تسلط به تركيب شيميايي خاك و تركيب شيميايي درياچه، ويژگي ديگر راهنماست. اين تسلط باعث آسودگي خاطر در مواقع حركت روي سطح درياچه مي‌شود- در عمق 50-5 سانتيمتري زير سطح درياچه آب موجود است- و در سطح درياچه لايه‌اي از سولفات كلسيم ايجاد شده كه مي‌توان با اتكا به آن بر روي آن ماشين‌سواري كرد. همچنين نوع عناصر در خاك در عبور از كوير مؤثر است. مثلاً سولفات سديم كه در خاك برخي مناطق كوير زياد يافت مي‌شود باعث پوكي خاك و گير افتادن وسيله نقليه مي‌شود.
سگ راهنما بايد ستارگان و موقعيت آن‌ها در فصول مختلف سال آشنا باشد تا تشخيص جهت و مسير حركت در شب ممكن شود.
آشنايي با جانوران و خزندگان و حشرات كوير هم ويژگي مهم ديگر است(شتر، عقرب، سوسمارها، مار، مارمولك، روباه، خرگوش، موش، بز، ميش، آهو و غیره).
آشنايي با نوع گياهان و مناطق رويش آن‌ها در كوير.
علاوه بر موارد فوق، بعضي تجربيات راهنما بسيار باارزش است مثل: طريقه بيرون آوردن وسيله نقليه مانده در باتلاق درياچه يا ماسه بادي يا پيداكردن راه در شب‌هاي بدون ستاره از طريق هاله نور شهرهاي مجاور كوير يا تهيه كرسي ساده در شب‌هاي سرد زمستاني براي خواب(حيدري، 1389: 152).
2-26- دستورالعمل‌هاى ويژه برگزاركنندگان تور طبيعت
دستورالعمل‌هاي اكوتوريسم براي برگزاركنندگان تور طبيعت در سال 1993 توسط جامعه بين‌الملل اكوتوريسم به منظور ارائه استاندارد براي اين بخش از گردشگري به چاپ رسيد كه شامل موارد زير مي‌باشد:
ايجاد آمادگى در گردشگران:
يكي از دلايلي كه موجب مي‌شود تا گردشگران به جاي اينكه به تنهايي سفر كنند از تورها استفاده نمايند، استفاده از راهنمايان و كسب راهنمايي است.
به حداقل رساندن اثرات منفى بازديدكنندگان بر منطقه:
جلوگيري از تخريب يا آسيب به محيط زيست و فرهنگ بومي به كمك ارائه اطلاعات و اتخاذ اقدامات اصلاحي. از برگزاري تور در مناطقي كه مديريت ضعيف داشته و بيش از ظرفيت بازديدكننده دارد، اجتناب كنيد.
ارائه آموزش:
دقت كنيد كه مديران، كاركنان و كارمندان قراردادي در برنامه‌هايي كه باعث افزايش توانايي آنان در برقراري ارتباط با گردشگران و مديريت آن‌ها مي‌شوند، شركت كنند.
كمك به حفظ محيط زيست:
در برنامه‌هاي حفاظتي در مناطق مورد بازديد سرمايه‌گذاري كنيد.
ايجاد اشتغال محلى قابل رقابت:
سعي كنيد مردم بومي را براي انجام فعاليت‌هاي تجاري به كار گيريد.
عرضه اقامتگاه‌هاى دوستدار محيط زيست:
توجه كنيد كه ابزار و امكانات مورد استفاده در فرايند طبيعت‌گردي مخرب محيط زيست طبيعي و هدردهنده‌ی منابع محلي نباشند. در طراحي ساختمان‌ها، كوشش كنيد در آن‌ها فرصت‌هايي براي آموزش محيط زيست فراهم شود و تبادل آگاهانه با جوامع محلي رونق يابد(اپلرود، 1386: 26).
منابع و مآخذ
منابع فارسی
اپلروود، مگان، 1386، اكوتوريسم(اصول، تجربيات، سياست‌ها). ترجمه: نگار قديمي.
اصلاح عربانی، ابراهیم، 1374، کتاب گیلان. گروه پژوهشگران ایران، جلد اول و جلد دوم.
آمار، تيمور، 1382، مجموعه مقالات همايش‌هاي علمي و پژوهشي گروه‌هاي علوم انساني، جلد اول، چالوس، معاونت پژوهشي دانشگاه آزاد اسلامي واحد نوشهر و چالوس.
پاپلی یزدی، محمدحسین؛ سقایی، مهدی، 1386، گردشگری(ماهیت و مفاهیم). انتشارات سمت.
داس ويل، راجر، 1384، مديريت جهانگردي: مباني، راهبردها وآثار. ترجمه: سيدمحمد اعرابي، داوود ايزدي، دفتر پژوهش‌هاي فرهنگي، تهران.
دهخدا، علي اكبر، 1356، لغت‌نامه دهخدا، تهران.
ديبايي، پرويز، 1371، شناخت جهانگردي. انتشارات دانشگاه علامه طباطبايي، تهران.
رابینو، ه.ل.، 1346، ولایات دارالمرز ایران- گیلان. رشت: نشر طاعتی.
رنجبريان، بهرام؛ زاهدي، محمد، 1384، خدمات صنعت گردشگري. اصفهان: انتشارات كنكاش.
سازمان جهاني گردشگري(2001).
سازمان مدیریت و برنامه‌ریزی استان گیلان، سیمای اقتصادی شهرستان بندرانزلی 1385.
سازمان مديريت و برنامه‌ريزي استان گيلان، سيماي اقتصادي، اجتماعي شهرستان لاهيجان، 1390.
سازمان هواشناسی کشور، 1382.
سالنامه آماري استان گيلان،1390.
سالنامه آماری گیلان، 1385.
سفیدی شیرکوهی، علی، 1383، بررسی اکوتوریسم تالاب انزلی با تأکید بر توانمندی‌ها و قابلیت‌ها، پایان‌نامه کارشناسی ارشد دانشگاه آزاد اسلامی واحد رشت.
عليجاني، ب.؛ كاوياني، م.، 1374، مباني آب و هواشناسي، انتشارات سمت.
فنل، ديويد اي.، 1385، مقدمه‌اي بر طبيعت‌گردي. ترجمه: جعفر قاديكلايي، مازندران: انتشارات دانشگاه.
قرخلو ، مهدي، 1386، جغرافياي جهانگردي و برنامه‌ريزي اوقات فراغت. تهران، جهاد دانشگاهي.
قرخلو، مهدي، 1384، توريسم شهر، روستا، عشاير. مجموعه مقالات همايش وضعيت گردشگري ايران در بستر جهاني شدن، جلد اول، انتشارات دانشگاه آزاد فيروزكوه.
قره‌نژاد، حسن، 1374، اقتصاد و سیاست گذاری توریسم، انتشارات مانی.
كاظمي، مهدي، 1386، مديريت گردشگري، انتشارات سمت، تهران.
گی، چاک وای و سولا، ادوارد و فاید، 1377، جهانگردی در چشم‌اندازی جامع، ترجمه: علی پارسائیان و سیدمحمد اعرابی، تهران، دفتر پژوهش‌های بنیادی، چاپ اول.
گی، چاک وای، 1382، جهانگردی در چشم‌اندازی جامع. ترجمه: سیدمحمد اعرابی دفتر پژوهش‌های فرهنگی چاپ دوم.
محلاتي، صلاح‌الدين،1380، درآمدي بر جهانگردي. تهران: انتشارات دانشگاه شهيد بهشتي.
مرکز آمار ایران، 1365، سرشماری عمومی و نفوس و مسکن شهرستان بندرانزلی.
مرکز آمار ایران، 1375، سرشماری عمومی و نفوس و مسکن شهرستان بندرانزلی.
مرکز آمار ایران، 1385، سرشماری عمومی و نفوس و مسکن شهرستان بندرانزلی.
معاونت برنامه‌ریزی استان گیلان، 1387، سیمای اقتصادی- اجتماعی شهرستان بندر انزلی.
معصومی اشکوری، حسن، 1371، اصول و مبانی برنامه‌ریزی منطقه‌ای، صومعه‌سرا: انتشارات مؤلف.
منشی زاده، رحمت الله، 1376، جهانگردی، انتشارات مسعی.
منشي زاده، رحمت الله، 1384، اندر مقوله گردشگري. تهران: انتشارات پيام مؤلف.
نظری، علی‌اصغر، 1368، جغرافیای جمعیت، انتشارات گیتاشناسی.