مبانی نظری پیشینه تاریخی وجغرافیایی سیستان (docx) 23 صفحه
دسته بندی : تحقیق
نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )
تعداد صفحات: 23 صفحه
قسمتی از متن Word (.docx) :
اشاره به پیشینه تاریخی وجغرافیایی سیستان
1-2-1 جغرافیای سیستان
سیستانِ کنونی، در جلگه ی پست و همواری در منتهی الیه مرزشرقی کشور ایران بین 30 درجه و18 دقیقه تا31 درجه و 20 دقیقه عرض شمالی و 61 درجه و 10 دقیقه تا 61 درجه و 50 دقیقه ی طول شرقی از نصف النهارگرینویچ قرار دارد. و حد شرقی آن در امتداد رودمرزی هیرمند، مرز ایران وافغانستان را تشکیل می دهد. سیستان از شمال ومشرق به افغانستان، از جنوب به شهرستان زاهدان، از مغرب و شمال غربی به کویر لوت و شهرستان بیرجند خراسان محدود است. جلگه سیستان، قسمتی از جلگه ی وسیع هیرمند است که قسمت عمده ی آن در خاک افغانستان و قسمت کوچکی از آن در خاک پاکستان است. سیستان در بیشترین طول و عرض خود به ترتیب 171 و 168 کیلومتر است.
مرز طبیعی شمال سیستان با افغانستان قراردادی است و تقریباً از وسط چاله ی« هامون صابری» تا حدود کوه« چاه شور» و «دربند باد» ادامه دارد. ومرز جنوب سیستان را «دره حرمک» و کوه«ملک سیاه» تشکیل می دهد و مرز طبیعی غرب سیستان را کوهپایه های «چهل دختر» و کوه«پلنگان» مشخص می کند که ارتفاع آن ها بین 1500 تا 2000 متر است.
اما سیستان در قرون اول هجری دارای وسعت بیشتری نسبت به سیستان کنونی بوده است چنانکه ابو اسحاق ابراهیم اصطخری مولف کتاب المسالک والممالک چنین می گوید:
جانب شرقی سیستان، بیابان مکران است و زمین سند و قسمتی از اعمال مولتان و جانب غربی آن، خراسان و بعضی از اعمال هندوستان و جانب شمالی آن، زمین هندوستان و جانب جنوبی آن بیایان های سیستان وکرمان بوده است.
ابوالقاسم محمد بن حوقل بغدادی در کتاب صورة الارض نیز نظرفوق را تایید می کند:
سیستان با منضمات آن محدود است از مشرق به بیابان واقع در کرمان و سرزمین سند و سیستان و قسمتی از اعمال ملتان؛ و از مغرب به خراسان و بخشی از اعمال هند؛ و از شمال به سرزمین هند؛ واز جنوب به بیابان واقع در میانه ی سیستان و کرمان.
سیستان در نیمه ی اول قرن هفتم(هجری قمری) نیز وسعت زیادی داشت و ایالت قهقستان تا ترشیز(سبزوار امروزی) تابع آن بود.
در قرن یازدهم(هجری قمری) سرحد شرقی سیستان، از کشمیر تا ساحل دریای هند وحد غربی آن غربی تا کرمان و حدشمالی اش اسفزار(سبزوار هرات)و حد جنوبی آن سند بود.
منظور از سیستان در این رساله محدوده ای است که اصطخری و ابن حوقل مشخص کرده اند.
2-2-1 شهرهای سیستان در قرون آغازین هجری قمری
بر اساس گزارش منابع جغرافیایی و تاریخی، سیستان دارای شهرهای زیادی بوده و در بسیاری از این بلاد دارای عالمان برجسته ای بو ده است، شهرهای زیر عبارتند از:
بُست: این شهر از بزرگترین بلاد سیستان بوده و دارای عالمان بسیاری بوده است و در زمان حال جزء کشور افغانستان است ودر فاصله بین هرات و غزنه و نزدیک رود هیرمند قرار دارد.
زَرَنج: این شهر که امروزه آن را «زابل» می گویند در گذشته از آبادترین شهرهای سیستان بوده است به گونه ایی که مسجد جامع آن محور شهر بوده و اطراف آن تعداد بسیاری از مغازهای بازار وجود داشته است این شهر هم مانند « بُست» دارای عالمان سرشناسی بوده است.
رخّج (قندهار امروزی): این سرزمین در قرون اول هجری متعلق به سیستان بوده است، اما اکنون جزء کابل افغانستان است.
علاوه بر این شهرها، سیستان دارای بلاد دیگری بوده است که به نام آنان اکتفا می کنیم: «نِه و طاق و قرنين و خواش و فره و كِسّ و جزه و روذان و سروان و صالقان و بغنين و درغش و تلّ و بشلنك و بنجواى و كهك و غزنة و قصر و سيوى و اسفنجاى و جامان و ماهکان وأَسْفِزَار»
سیستان در کتب تاریخی و جغرافیایی به «سجستان» و « سجزّ» تعبیر شده است و مردمان این دیار را با نام های «سجستانی» یا« سجزّی» خوانده اند.
وجه نامگذاری سیستان
مولفان تاریخ سیستان و احیاء الملوک درباره علت نامگذاری این سرزمین به سیستان چنین می نویسند:
«ضحاک مهمان گرشاسف بود چون مست شد یاد شبستان خود کرد و گفت: شبستان خواهم و حرم سرا؛ و حرم سرای ضحاک درایه [بود]که سرزمین بیت المقدس بود. گرشاسف در جواب گفت: اینجا شبستان نیست سیوستانست. و سیو به اصطلاح آنجا مرد مردانه را گویند و به کثرت کفتگو تبدیل به سیستان گشت. و در آن روزگار در سیستان مردان کاری بسیار بودند و ضحاک گفت: ای پهلوان راست گفتی اینجا که مائیم سیوستانست نه شبستان».
4-2-1 پیشینه اعتقادی سیستان تا زمان ورود اسلام به آن جا
دین های رایج در سیستان از آغاز تا ورود اسلام عبارتند از: آیین های اولیه ی آریایی ها( دیو پرستی و مهر پرستی)، زرتشتی، یهودی، مسیحی، اسلام.
الف: آیین های اولیه
مردم سیستان در دوره‌ی باستان، دین ساده آریایی، طبیعت پرستی داشتند تا آنکه آریایی ها یا سکایان سیستان از مراحل بدوی تعدد آلهه و پرستش اصنام، به تدریج به یکتا پرستی و اعتقاد به توحید جلب شدند، چون بعضی از عوامل موجود به نام «دیو» یا «دروغ» موجب رنج و بدبختی می شدند، در برابر آن «اهورا» یعنی روح روشن و پاک و موصوف به حکمت و خرد ( مزدا) و مسبب سعادت و خیر و برکت، مورد علاقه و احترام عموم واقع شد.
در سال 1935م. سنگ نوشته ای از دوران خشایار شاه(486-465ق.م) درباره ی « دیوپرستی» کشف شد، از این رو می توان استناد کرد که تا سده ی پنجم پیش از میلاد، آیین دیو ها در ایران از جمله سیستان رواج داشت و شاه مزبور ناگزیر شد با « دیو پرستی» مبارزه کند.
هنگامی که آیین آریایی در ایران گسترش یافت، اعتقاد اولیه ی آنان به عناصر طبیعی، صدها سال در برخی مناطق ایران دوام یافت. پس از اینکه آیین « مهر پرستی» جانشین آن گردید، این رسم سده ها در هند و بعضی نقاط ایران از جمله سیستان پا بر جای ماند. زمانی که آیین مزدایی در مقابل مهر پرستی قد عَلَم کرد اختلاف عقیده بین پیروان دو آیین به وجود امد که مزدا پرستی نتوانست تا مدتی در کلیه ی نقاط ایران گسترش یابد و معتقدان آیین مهر پرستی، سده ها در نقاط مختلف ایران به رسوم باستانی خویش باقی ماندند.
در «دهانه غلامان» سیستان آثار معبدی از دوره ی هخامنشی کشف گردیده است که در آن اعمال مذهبی در دو بخش؛ یعنی مراسم آتش و قربانی اجرا می شد. بنابراین می توان گفت که در سیستان نیز آیین مهر پرستی رواج داشته است.
در کاوشهای سیستان خصوصاً «شهر سوخته» و «دهانه‌ی غلامان» کم و بیش آیین اقوام این سرزمین معلوم گردید. خصوصاً طرز دفن مردگان که از اوایل هزاره ی چهارم قبل از میلاد دوران تحولی را طی نموده است. علاوه بر کشف گورهای متنوع، اشیای مختلفی شامل: سفال، اشیای استخوانی، فلزی، سنگی، پارچه، مجسمه های انسان و حیوان نیز کشف شد که هنگام دفن در کنار مردگان قرار می دادند.
با مطالعه ی اشیای مزبور و موراد استفاده ی آن می توان وجه تشابهی میان عقاید اقوام این منطقه با آداب و رسوم کهن قوم آریایی پیدا کرد. پرستش عناصر و موجودات طبیعی در هزاره های بعد، از رونق نیافتاد. کشف مجسمه های سفالین، گلی وفلزی گاو، گوزن، بز کوهی، اسب، گراز، سگ، حتی انسان نمونه ی بارزی از مظاهر این آیین کهن در سیستان است که هر یک را به منظور خاصی می ساختند و در کنار مردگان می گذاشتند. مثلاً مجسمه ی سفالین، گلی و مفرغی از جمله پیکره مفرغی زنی پیدا شد که الهه ی باروری و حاصلخیزی و برکت و زناشویی بوده است.
نوع دیگر بدست آمده، مجسمه های متعدد گاو نر کوهان دار است که با شکل های مختلف از سفال و گل ساخته شده است. گاو از نظر اقوام حشم دار از مظاهر برکت، نیرو و فراوانی محسوب می شد و گاو نر در مذهب « مهر پرستی» واجد اهمیت بود و در معابد آنان همیشه مظهر « مهر» را سوار بر گاو نر یا درحال کشتن آن نشان می دادند که از ریختن خون این حیوان زمین بارور خواهد شد. همین معتقدات که ریشه و پایه ی کهن دارد، در آیین قدیم آریایی ها و اقوامی که پیش از آنان در ایران بودند به صورت ابتدایی وجود داشت. با توجه به کشف مجسمه ها و اشیای متعدد در نواحی مختلف سیستان و همچنین طرز تدفین مردگان، می توان گفت که آیین مهر پرستی تا مدت طولانی در نزد اقوام این سرزمین دوام داشت. ولی نمی توان درباره جزئیات این موضوع نظر قطعی ابراز داشت
ب: زردتشتی
در ایران پیامبری با نام ویچ یا « ایرین ویجه» ظهور کرده بود که مردم او را « زراتو شترا» می گفتند؛ لذا دین ملی ایرانیان پیش از اسلام از نام وی « زرتشتی» نام گرفت.
زرتشت از مردم سکایی ( نیاکان سیستانیان) بود. دلیل این نظر زبان اوست که زبان« گاثا» و « یشت ها» و «اوستا» می باشد، زرتشت در خراسان بزرگ که شامل ماوراء النهر، ترکستان، روسیه، افغانستان، سیستان، سمنان و حدود گرگان امروزی است، نشو و نمو یافت و در حمایت پادشاه آن سامان که از پرثوها (= دودمان پارثها) و از مهر پرستان بود به نشر آیین خود پرداخت.
زرتشت از بیست تا سی سالگی عمرش را در شکاف کوهی گذرانید. عده ای بر این باورند که در این مدت به بررسی ستارگان می پرداخت و چون وسیله و ابزاری در اختیار نداشت، از شکاف غار به جای دوربین استفاده کرد و بدین طریق بر گردش و وضع ستارگان نظاره داشت و بر دیوار همان غار نقشه های متعددی از مشاهدات خود ترسیم نموده است. زرتشت دنباله مطالعات و بررسی های خود را در سیستان ادامه داد و با تهیه ابزار ستاره یابی به تحقیقات خود جنبه علمی بیشتری داد.
نام سیستان در « وندیداد» پس از هند آمده و چنین توصیف شده است:
« سرزمینی که مردمش بی فرمانروا هستند شاید به واسطه انتساب آنبه زرتشت چنین توصیف شده، یعنی فرمانروایی آن سرزمین را خود زرتشت به عهده داشت. بنابراین می توان گفت سیستان تا هنگامی که زرتشت در آن به سر می برد، فاقد پادشاه بود که در مهابهارات نیز چنین توصیف شده است».
کریستن سن می نویسد:
« هرتسفلد عقیده ی خود را بر آن روایت مذهبی مبتنی کرده که مولد زرتشت را رگ(= ری) دانسته است. وی عقیده دارد که زرتشت از ری به زرنگ( سیستان) هجرت کرد و در آنجا برای نشر تعالیم خود زمینه ی مساعدی یافت. لهجه گاثایی هم به نظر هرتسفلد لهجه ری، یعنی لهجه مادری زرتشت بود. در صورتی که به تصور او، اوستای جدید، یعنی آنچه غیر از گاثاها در دست داریم به لهجه سیستان نوشته شده است».
«ادواردبرون» راجع به نقل و انتقال نسخه های و ندیداد از سیستان به هندوستان می نویسد:
« تمام نسخه های و ندیداد و تفسیر پهلوی آن که در هندوستان مضبوط است و ... از روی اصل پارسی نوشته شده و اصل پارسی مزبور را نامه ای به نام اردشیر در حدود قرن چاردهم میلادی از سیستان به هندوستان برده است».
رساله ای در عجایب و غرایب سیستان به نام « افکنده و سهیگه ایستان» وجود دارد که به زبان پهلوی است، در این رساله سیستان از مراکز کیش زرتشتی در عهد باستان عنوان شده است.
بر اساس گزارش مسعودی، زرتشتیان دارای معابد زیادی در فارس، سیستان، کرمان، خراسان، طبرستان، جبال و آذربایجان بوده اند و در خوزستان یک معبد تا خلافت هارون الرشید( 169-193 ه.ق) بوده است.
چنانکه در زمان ورود اسلام نیز متکلمان زردتشی مانند« رستم بن مهر هرمز» در سال ( 65 ه.ق)حضور داشته و فعالیت می کردند.
ج: مسیحیت
با پیامبری حضرت عیسی(علیه السلام) دین وی به ایران از جمله به سیستان سرایت کرد. در سال 399م. یزدگرد اول به سلطنت رسید. وی با « مغان» و موبدانش دشمن بود، از این رو نسبت به مسیحیان رافت و مهربانی بیش گرفت.و در سال 409 م شاه ایرانی فرمان آزادی عیسویان را در ایران صادر کرد؛ در نتیجه مسیحیان از نصیبین تا ترکستان در سراسر آن مرز و بوم 66 مرکز اسقف نشین تاسیس کردند که مهمترین آن ها در کردستان، ری، اصفهان، سیستان، نیشابور، فارس، هرات و مرو بود.
ه: ورود اسلام به سیستان
سیستان در سال 23(ه.ق) در زمان خلافت عمر فتح شد ولی مردمان این سرزمین علیه عرب ها شوریدند وحکومت را پس گرفتند؛ اما در زمان خلافت عثمان در سال 25 تا 33(ه.ق) دوباره سیستان تحت تصرف مسلمانان در آمد و بعد از جنگ های پی در پی و صلح سیستانی ها، این منطقه جزوقلمرو اسلام گردید.
منابع و مآخذ
منابع فارسی
ابن بابويه، محمد بن على، علل الشرائع، مترجم: ذهنى تهرانى، محمد جواد، ناشر: انتشارات مؤمنين، مكان چاپ: ايران؛ قم
افشار سیستانی، ایرج، سیستان نامه، محل نشر: تهران، ناشر: مرغ آمین، چاپ اول، سال انتشار 1369 ه ش
افشار سیستانی، ایرج، بزرگان سیستان، تهران، نشر مرغ آمین، ۱۳۶۶ش
اویسی جواد، دانشنامه سیستان، انتشارات تفتان، سال 1387-1390 هجری شمسی
بوترابی، محمد، سیستان و مسائل عمرانی آن، ناشر: سازمان برنامه و بودجه، محل نشر: تهران، بهمن 1341
حلبى، على اصغر، تاریخ علم کلام در ایران و جهان، چاپ، دوم، انتشارات اساطیر، تهران، ۱۳۷۶ ش،
ربانی گلپایگانی، علی، فرق و مذاهب كلامي، ناشر: زلال کوثر، سال نشر 1389 ه ش
سید سجادی، دکتر سید منصور، دهانه غلامان، ناشر، اداره کل آموزش، انتشارات و تولیدات فرهنگی
صابری، حسین، تاريخ فرق اسلامي، ناشر:سازمان مطالعه و تدوين کتب علوم انساني دانشگاه ها (سمت)، مرکز تحقيق و توسعه علوم انساني، محل نشر:تهران، سال 1388 ه ش
طبری، محمد بن جریر، تاریخ طبری، ترجمه ابوالقاسم پاینده، نشر اساطیر، سال 1363 ش،
فرمانیان، مهدی، درسنامه تاریخ و عقاید اسماعیلیه، ناشر: ادیان، محل نشر: قم
كريستن سن، کیانیان،ترجمه ذبيح الله صفا، تهران، ناشر: علمي و فرهنگي، 1 فروردین 1387، چاپ هفتم،
مستوفی، احمد، شهداد و جغرافیای تاریخی دشت لوت، موسسه ی جغرافیای دانشگاه تهران، دیماه 1351
مجهول الوهیه، تاريخ سيستان، تصحيح ملك الشعراء بهار، چاپ دوم، انتشارات پديده« خاور»، آبان ماه 1366، مقدم
مشکور، محمد جواد، فرهنگ فرق اسلامی، ناشر:بنياد پژوهشهای اسلامى آستان قدس رضوی، سال 1372 ه ش
ملک شاه حسین سیستانی ، احیاء الملوک، به اهتمام دکتر منوچهر ستوده، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، تهران، 1344
مکارم شیرازی، ناصر، ترجمه قرآن کریم، ناشر:دار القرآن الکريم (دفتر مطالعات تاريخ ومعارف اسلامي(،محل نشر:قم، سال 1373 ه ش
منابع عربی
آقا بزرگ تهرانى، الذريعة إلى تصانيف الشيعة، ناشر: اسماعيليان قم و كتابخانه اسلاميه تهران، سال انتشار: 1408 هجرى قمرى
ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قم1۴۰۴
ابن أبي موسى الأشعري، أبو الحسن علي بن إسماعيل بن إسحاق بن سالم بن إسماعيل بن عبد الله بن موسى بن أبي بردة ، مقالات الإسلاميين واختلاف المصلين، چاپ سوم، ناشر: دار إحياء التراث العرب، محل نشر: بيروت
ابن بابويه، محمد بن على، التوحيد، محقق / مصحح: حسينى، هاشم، ناشر: جامعه مدرسين، مكان چاپ: ايران؛ قم سال چاپ: 1398 ق
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ،خصال ، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، ناشر: جامعه مدرسين، مكان چاپ: قم سال چاپ: 1362 ش
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، كمال الدين و تمام النعمة، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر، ناشر: اسلاميه، مكان چاپ: تهران، سال چاپ: 1395 ق
ابن بابويه، على بن حسين، الإمامة و التبصرة من الحيرة، محقق / مصحح: مدرسه امام مهدى عليه السلام، ناشر: مدرسة الإمام المهدى- عجّل الله تعالى فرجه الشريف-، مكان چاپ: قم، سال چاپ: 1404 ق
ابن أثير، أبو الحسن علي بن أبي الكرم محمد بن محمد بن عبد الكريم بن عبد الواحد الشيباني الجزري، عز الدين، أسد الغابة في معرفة الصحابة ، ناشر: دار الفكر ، محل نشر: بيروت، سال نشر: 1409هـ -
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، الكامل في التاريخ، تحقيق: عمر عبد السلام تدمري، چاپ اول، ناشر: دار الكتاب العربي، محل نشر: بيروت – لبنان، سال نشر: 1417هـ / 1997م
ابن تیمیه، أحمد بن عبد الحليم بن عبد السلام الحراني الحنبلي، درء تعارض العقل و النقل، ناشر: محمد رشاد سالم، ریاض، سال ۱۳۹۹ـ۱۴۰۳
ــــــــــــــــــــــــــــــ، مجموعة الرسائل و المسائل، ناشر: دارالباز، مکه، ۱۴۱۲ق.=۱۳۷۱ ش
ابن حجر العسقلاني، أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد ، لسان المیزان، محقق: دائرة المعرف النظامية – الهند، چاپ دوم، ناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات، مکان چاپ: بيروت – لبنان، سال1390هـ /1971م
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، تهذيب التهذيب، چاپ اول، ناشر: مطبعة دائرة المعارف النظامية، مکان نشر: هند، سال 1326هـ
ابن حبان، محمد بن حبان بن أحمد بن حبان بن معاذ بن مَعْبدَ، التميمي البُستي، ثقات، ناشر: دائرة المعارف العثمانية ، مکان : حيدر آباد الدكن هند
ابن حوقل، محمد بن حوقل البغدادي الموصلي، صورة الأرض، ناشر: دار صادر، أفست ليدن، محل نشر: بيروت، سال نشر: 1938 م
ابن خلدون، أبو زيد، ولي الدين الحضرمي الإشبيلي ،تاريخ ابن خلدون، محقق: خليل شحادة، چاپ دوم، ناشر: دار الفكر، محل نشر:بيروت، سال 1408 هـ
ابن جوزی، تلبیس ابلیس، چاپ خیرالدین علی، بیروت، بی تا،
ابن کثیر، أبو الفداء إسماعيل بن عمر بن كثير القرشي البصري ثم الدمشقي، البداية والنهاية، الناشر: دار الفكر، عام النشر: 1407 هـ - 1986
ابن عساكر، أبو القاسم علي بن الحسن بن هبة الله، تاريخ دمشق، محقق: عمرو بن غرامة العمروي، ناشر: دار الفكر للطباعة والنشر والتوزيع،سال نشر: 1415 هـ - 1995 م
ابن داوود، تقى الدين الحسن بن على بن داود الحلى، رجالابنداود، ناشر: دانشگاه تهران، مکان نشر: تهران، سال نشر 1342 ه ش
ابن طاوس، علی بن موسی، اقبال الاعمال، گردآورنده:آخوندی، محمد، ناشر:دار الکتب الاسلامیه، محل نشر:تهران، سال نشر: ١٣۶٧
ابن ماجة، أبو عبد الله محمد بن يزيد القزويني، سنن ابن ماجه، تحقيق: محمد فؤاد عبد الباقي، ناشر: دار إحياء الكتب العربية - فيصل عيسى البابي الحلبي
ابن منظور، محمد بن مكرم، لسان العرب، محقق / مصحح: مير دامادى، جمال الدين، ناشر: دار الفكر للطباعة و النشر و التوزيع- دار صادر، مكان چاپ: بيروت، سال چاپ: 1414 ق
أبو اسحاق، إبراهيم بن محمد الحنبلي، المنتخب من كتاب السياق لتاريخ نيسابور، محقق: خالد حيدر، ناشر: دار الفكر للطباعة والنشر التوزيع، سال نشر 1414هـ
ابو داوود سجستانی، سليمان بن الأشعث بن إسحاق بن بشير بن شداد بن عمرو الأزدي السَِّجِسْتاني، سنن أبي داود، محقق: محمد محيي الدين عبد الحميد، ناشر: المكتبة العصرية، صيدا – محل نشر: بيروت
ابو القاسم البستی، إسماعيل بن علي بن أحمد، المراتب فی فضائل امیرالمومنین و سید الوصیین، مصحح: محمد رضا انصاری قمی، ناشر:دلیل ما، محل نشر:قم
أبو الفداء، إسماعيل بن عمر الدمشقي، طبقات الشافعيين، تحقيق: د أحمد عمر هاشم، د محمد زينهم محمد عزب، ناشر: مكتبة الثقافة الدينية، سال النشر: 1413 هـ - 1993 م
أبو القاسم الرافعي القزويني، التدوين في أخبار قزوين، محقق: عزيز الله العطاردي، ناشر: دار الكتب العلمية، سال 1408هـ-1987م
أبو القاسم، خلف بن عبد الملك بن بشكوال، الصلة في تاريخ أئمة الأندلس، تصحیح: السيد عزت العطار الحسيني، جاپ دوم، ناشر: مكتبة الخانجي، سال1374 هـ - 1955 م
ابن المستوفي، مبارك بن أحمد بن المبارك بن موهوب اللخمي الإِربلي، تاريخ إربل، المحقق: سامي بن سيد خماس الصقار، ناشر: وزارة الثقافة والإعلام، دار الرشيد للنشر، العراق
أبو يعلى، أحمد بن علي بن المثُنى الموصلي، مسند ابی یعلی، محقق: حسين سليم أسد، چاپ اول، ناشر: دار المأمون للتراث، محل نشر: دمشق، سال نشر: 1404 ه ق
أبو نعيم، أحمد بن عبد الله الأصبهاني، معرفه الصحابه، تحقيق: عادل بن يوسف العزازي، چاپ اول، ناشر: دار الوطن للنشر، الرياض، سال نشر1419 هـ - 1998 م
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، المسند المستخرج علی صحیح مسلم، محقق: محمد حسن محمد حسن إسماعيل الشافعي، چاپ اول، ناشر: دار الكتب العلمية، محل نشر: بيروت - لبنان 1417هـ
ابو یعقوب سجستانی، اسحاق بن احمد ، الافتخار، تحقیق: اسماعیل قربان حسین، چاپ اول، ناشر، دارالغرب الاسلامی، سال نشر: 2000 میلادی
أحمد بن حنبل، أبو عبدالله الشيباني، مسند احمد بن حنبل، الناشر : مؤسسة قرطبة، محل نش: القاهرة
إربلي، أبو العباس شمس الدين، وفيات الاعيان، محقق: إحسان عباس، ناشر: دار صادر، محل نشر: بيروت
اصطخري، أبو اسحاق إبراهيم بن محمد الفارسي، المسالك والممالك، ناشر: الهيئة العامة لقصور الثقافة، القاهرة
امین، سیدمحسن، أعيان الشيعة، ناشر: دار التعارف للمطبوعات، چاپ: بيروت، سال انتشار: 1406 هجرى قمرى
اندلسی، عبد الله بن عبد العزيز، معجم ما استعجم من أسماء البلاد والمواضع، چاپ سوم، ناشر: عالم الكتب، محل نشر: بيروت، سال 1403 هـ
باتلی، احمد، الامام الخطابی و آثاره الحدیثیه و منهجه فیها، محل نشر: ریاض، سال نشر ۱۴۲۶/۲۰۰۵
بحرانی، یوسف بن احمد ، الحدائق الناضرة فی احکام العترة الطاهرة، ج۱، قم۱۳۶۳ش.
برقی، احمد بن محمد بن خالد برقی، المحاسن، محقق / مصحح: محدث، جلال الدين، ناشر: دار الكتب الإسلامية، مكان چاپ: قم، سال چاپ: 1371 ق
بلاذری، احمد بن یحیی، فتوح البلدان، ترجمه محمد توکل، چاپ اول، ناشر نقره، محل نشر تهران، سال نشر 1337 ه ق.
بیهقی، أحمد بن الحسين ، أبو بكر البيهقي، السنن الکبری، محقق: محمد عبد القادر عطا، ناشر: دار الكتب العلمية، بيروت – لبنان
تفتازانی، سعد الدين مسعود بن عمر بن عبد الله، شرح المقاصد في علم الكلام، ناشر دار المعارف النعمانية، محل نشر: پاکستان سال نشر 1401هـ - 1981م
توفیق بن عامر،مواقف الفقهاء من الصوفیة فی الفکر الاسلامی، حولیات الجامعة التونسیة، ۱۹۹۵م
جعفريان، رسول، الشیعه فی ایران دراسه تاریخیه من البدایه حتی القرن التاسع الهجری، ترجمة عربی، ناشر: بنياد پژوهشهای اسلامى آستان قدس رضوی، محل نشر: مشهد مقدس، ۱۳۷۸ ش
جوزی، عبد الرحمن بن علي بن محمد الجوزي، المنتظم في تاريخ الأمم والملوك، محقق: محمد عبد القادر عطا، مصطفى عبد القادر عطا، چاپ اول، ناشر: دار الكتب العلمية، محل نشر: بيروت، سال 1412 هـ - 1992م
ــــــــــــــــــــ، صفة الصفوة، محقق: أحمد بن علي، ناشر: دار الحديث، القاهرة، مصر، 1421هـ
حازمي، محمد بن موسى الهمداني، زين الدين، الأماكن أو ما اتفق لفظه وافترق مسماه من الأمكنة، محقق: حمد بن محمد الجاسر، ناشر: دار اليمامة للبحث والترجمة والنشر، سال نشر: 1415 هـ
حموی، شهاب الدين أبو عبد الله ياقوت بن عبد الله الرومي الحموي، معجم البلدان، چاپ دوم، ناشر: دار صادر، مکان نشر: بيروت، سال 1995 م
خليفة بن خياط، أبو عمرو خليفة بن خياط بن خليفة الشيباني العصفري البصري، تاريخ خليفة بن خياط، محقق: د. أكرم ضياء العمري، ناشر: دار القلم , مؤسسة الرسالة - دمشق , بيروت
خطابی، حمد بن محمد بن إبراهيم الخطابي البستي أبو سليمان، غريب الحديث، تحقيق : عبد الكريم إبراهيم العزباوي، ناشر : جامعة أم القرى - مكة المكرمة ، 1402
ـــــــــــــــــــــــــــــ، رسالة الغنية عن الكلام و أهله ، موسسه فرهنگي و اطلاع رساني تبيان، قم، سال 1387 ش
خطيب البغدادي، أبو بكر أحمد بن علي، تاریخ بغداد، المحقق: الدكتور بشار عواد معروف، چاپ اول، ناشر: دار الغرب الإسلامي – محل نشر، بيروت، 1422هـ -
خویی، ابوالقاسم الموسوى الخوئى، معجم رجال الحديث، محل نشر: قم، سال نشر: 1372 ه ش
دانی، عثمان بن سعيد بن عثمان بن عمر أبو عمرو الداني، السنن الوارده فی الفتن، محقق: د. رضاء الله بن محمد إدريس المباركفوري، ناشر: دار العاصمة – الرياض
ذهبی، شمس الدين أبو عبد الله محمد بن أحمد بن عثمان بن قَايْماز الذهبي، تذكرة الحفاظ، چاپ اول، ناشر: دار الكتب العلمية بيروت-لبنان الطبعة: الأولى، 1419هـ- 1998م
ــــــــــــــــــــــــــــ، سیر اعلام النبلاء، محقق : مجموعة من المحققين بإشراف الشيخ شعيب الأرناؤوط، چاپ سوم، ناشر : مؤسسة الرسالة، سال 1405 هـ / 1985 م
ــــــــــــــــــــــــــ، ميزان الاعتدال في نقد الرجال، تحقيق الشيخ علي محمد معوض والشيخ عادل أحمد عبدالموجود، ناشر دار الكتب العلمية، مكان النشر بيروت، سال النشر 1995
ــــــــــــــــــــــــــ، تاريخ الإسلام ووفيات المشاهير والأعلام، محقق: عمر عبد السلام التدمري، ناشر: دار الكتاب العربي، بيروت
زرکلی، خير الدين بن محمود الزركلي، الاعلام، چاپ پانزدهم،، ناشر: دار العلم للملايين، سال نشر: 2002 م
زهري، محمد بن سعد، طبقات الکبری ابن سعد، چاپ اول، ناشر: إحياء التراث العربي، محل نشر: بيروت-لبنان، سال نشر: 1417هـ-1996م
سبحانى، جعفر، موسوعةطبقاتالفقهاء، ناشر: مؤسسه امام صادق، چاپ :قم، سال انتشار: 1418 هجرى قمرى
ـــــــــــــ، بحوث في الملل والنحل، چاپ دوم، ناشر :مؤسسة النشر الإسلامي التابعة لجامعة المدرّسين مکان نشر: قم
ــــــــــــ، اصول الحديث و احكامه فى علم الدرايه، ناشر: موسسة النشر الاسلامي، سال 1383 ش
سبكي، تاج الدين عبد الوهاب بن تقي الدين، طبقات الشافعية الكبرى، محقق: د. محمود محمد الطناحي د. عبد الفتاح محمد الحلو، چاپ دوم، ناشر: هجر للطباعة والنشر والتوزيع، سال نشر 1413هـ
سجزی، عبيد الله بن سعيد بن حاتم السجزيّ الوائلي البكري، رسالة السجزي إلى أهل زبيد في الرد على من أنكر الحرف والصوت، محقق: محمد با كريم با عبد الله، چاپ دوم، ناشر: عمادة البحث العلمي بالجامعة الإسلامية، مکان نشرمدينة المنورة، سال 1423هـ/2002م
سمعانی، عبدالکریم بن محمد، الانساب، چاپ عبداللّه عمر بارودی، محل نشر: بیروت، سال ۱۴۰۸/۱۹۸۸
سیوطی، عبد الرحمن بن أبي بكر، جلال الدين السيوطي، صون المنطق و الکلام عن فن المنطق و الکلام، ناشر: علی سامی نشار، محل نشر: قاهره سال: ۱۳۶۶/ ۱۹۴۷
شهرستانی، أبو الفتح محمد بن عبد الكريم بن أبى بكر أحمد، الملل والنحل، الناشر: مؤسسة الحلبي عمر فرّوخ، عبقريّة العرب، محل نشر: بيروت، سال 1973م
صفدی، صلاح الدين خليل بن أيبك، الوافي بالوفيات، محقق: أحمد الأرناؤوط وتركي مصطفى، ناشر: دار إحياء التراث، محل نشر: بيروت، سال نشر:1420هـ- 2000م
طالبي، عبد الحي بن فخر، الإعلام بمن في تاريخ الهند من الأعلام المسمى بـ (نزهة الخواطر وبهجة المسامع والنواظر)، چاپ اول، ناشر: دار ابن حزم ، محل نشر: بيروت، لبنان، سال1420 هـ، 1999م
طبرانی، سليمان بن أحمد، أبو القاسم الطبراني، المعجم الاوسط، محقق: طارق بن عوض الله بن محمد عبد المحسن بن إبراهيم الحسيني، ناشر: دار الحرمين، محل نشر: القاهرة
ـــــــــــــــــــــــــــــــ، المعجم الکبیر، محقق: حمدي بن عبد المجيد السلفي، چاپ دوم،ناشر: مكتبة ابن تيمية، محل نشر القاهرة
طبرسی، احمدبن علی، الاحتجاج، چاپ: ابراهیم بهادری و محمد هادی‌به، محل نشرتهران، سال ۱۴۲۵
ــــــــــــــــــــ، اسرار الامامة، محقق:آستانه الرضویه المقدسه، مجمع البحوث اسلامیه، قسم الکلام، ناشر:مجمع البحوث الاسلامیه، محل نشر:مشهد مقدس
طبری، محمد بن جرير بن يزيد بن غالب أبو جعفر، تهذیب الاثار، تحقیق علیرضا بن عبدالله بن علی رضا، ناشر: دارالمامون للتراث، محل نشر: دمشق، سال ۱۴۱۶ ه ق
ـــــــــــــــــــــــــــــــــ، تاريخ الطبري، چاپ دوم، ناشر: دار التراث – بيروت، 1387 هـ ق
طبلاوی محمود سعد، التصوف فی تراث ابن تیمیه، مصر ۱۹۸۴.
طوسى، محمد بن حسن، فهرست كتب الشيعة و أصولهم و أسماء المصنّفين و أصحاب الأصول،
محقق/ مصحح: طباطبائى، عبدالعزيز، چاپ اول، ناشر: مكتبة المحقق الطباطبائي، مكان چاپ: قم، سال چاپ: 1420 ق
عبد الله بن الإمام الهادي، الجداول الصغرى مختصر الطبقات الكبرى، ناشر: مؤسسة الإمام زيد بن علي الثقافية، محل نشر: اردن
عثمان بن سعيد الدارمي السجستاني، نقض الإمام أبي سعيد عثمان بن سعيد على المريسي الجهمي العنيد فيما افترى على الله عز وجل من التوحيد، چاپ اول، محقق: رشيد بن حسن الألمعي، ناشر: مكتبة الرشد للنشر والتوزيع، سال: 1418هـ - 1998م
ـــــــــــــــــــــــــــــــ، الرد على الجهمية، محقق: بدر بن عبد الله البدر، چاپ دوم، ناشر: دار ابن الأثير، محل نشر كويت، سال 1416هـ - 1995م
غيتابى الحنفى، أبو محمد محمود بن أحمد بن موسى بن أحمد بن حسين الغيتابى الحنفى بدر الدين العينى، مغاني الأخيار في شرح أسامي رجال معاني الآثار، تحقيق: محمد حسن محمد حسن إسماعيل، 1427 هـ - 2006 م
قمي، عباس، الكنى والالقاب، مقدمه نويس:امینی، محمد هادی، ناشر:مکتبه الصدر، محل نشر:تهران، سال نشر: ١٣۶٨ ه ش
کاشف الغطاء، محمدحسین ، اصل الشیعة و اصولها، چاپ علاء آل جعفر، قم ۱۴۱۵.
کشی، محمد بن عمر، رجال کشی، محقق / مصحح: طوسى، محمد بن حسن / مصطفوى، ناشر: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، سال چاپ: 1409 ق
كلينى، محمد بن يعقوب بن اسحاق؛ الكافي ؛ محقق / مصحح: غفارى على اكبر و آخوندى، محمد، ناشر: دار الكتب الإسلامية، مكان چاپ: تهران سال چاپ: 1407 ق
ماتدریدی، محمد بن محمد بن محمود، أبو منصور، التوحید، محقق: د. فتح الله خليف، ناشر: دار الجامعات المصرية – الإسكندرية
مروزی، عبد الكريم بن محمد بن منصور ، المنتخب من معجم شيوخ السمعاني، تحقيق: موفق بن عبد الله بن عبد القادر، چاپ اول، ناشر: دار عالم الكتب، محل نشر الرياض، سال1417 هـ - 1996م
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ، التحبير في المعجم الكبير، محقق: منيرة ناجي سالم، چاپ اول، ناشر: رئاسة ديوان الأوقاف، محل نشر: بغداد، سال 1395هـ- 1975م
مزی، يوسف بن عبد الرحمن بن يوسف، تهذيب الكمال في أسماء الرجال، محقق: د. بشار عواد معروف، چاپ اول، ناشر: مؤسسة الرسالة، محل نشر: بيروت، سال1400 – 1980
محمد عبدالحمید، تطور تفسیر القرآن، ناشر وزارة التعلیم العالی، بغداد، ۱۴۰۸ق
مجلسی، محمدباقربن محمدتقی، بحارالانوار، مکان نشر: بیروت، سال ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳.
مشهدی، میرزا محمد، کنز الدقایق، تحقیق مجتبی عراقی، چاپ اول
مفید، ابوعبدالله محمد بن محمد بن نعمان،اوائل المقالات فی المذاهب و المختارات، دارالکتاب الاسلامی، بیروت، 1983م.
ـــــــــــــــــــــــــــ، تصحيح اعتقادات الإمامية، محقق / مصحح: درگاهى، حسين، ناشر: كنگره شيخ مفيد، مكان چاپ: ايران؛ قم، سال چاپ: 1414 ق
ـــــــــــــــــــــــــــ، الإختصاص، محقق / مصحح: غفارى، على اكبر و محرمى زرندى، محمود، ناشر: الموتمر العالمى لالفية الشيخ المفيد، مكان چاپ: ايران؛ قم، سال چاپ: 1413 ق
نصیر الدین طوسی، محمد بن محمد، قواعد العقاید(مع تعلیقات السبحانی)، حاشيه نويس:سبحانی تبریزی، جعفر، ناشر:موسسه امام صادق علیه السلام، محل نشر:قم، ص113-117
هاشمی، علي بن الحسين، وقعة النهروان أو الخوارج، مؤسسة المفيد، محل نشر: بيروت لبنان
هروي، أبو إسماعيل عبد الله بن محمد، ذم الكلام وأهله، محقق: عبد الرحمن عبد العزيز الشبل، چاپ اول، ناشر: مكتبة العلوم والحكم، محل نشر: المدينة المنورة، سال 1418هـ -1998م