مبانی نظری و پیشینه تحقیق توریسم درمانی (docx) 40 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 40 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

HYPERLINK \l "_Toc408734228" 2-1 مقدمه12 2-2 گردشگری12 2-2-1 مفاهیم و تعاریف گردشگری12 2-2-2 تعاریف فنی صنعت گردشگری14 2-2-3 انواع گردشگری15 2-3 توریسم درمانی18 2-3-1 مفاهیم و تعاریف توریسم درمانی18 2-3-2 انواع فعالیتهای گردشگری با هدف بهبود جسمی و درمان امراض19 2-3-3 تاریخچه توریسم درمانی22 2-4 بررسی توریسم درمانی در جهان25 2-4-1 عوامل موثر در توریسم درمانی27 2-4-2 آثار رشد و توسعه توریسم درمانی بر کشورها31 2-4-3 موانع گسترش توریسم درمانی31 2-4-4 پیش بینی آینده توریسم درمانی در جهان33 2-4-5 مروری بر توریسم درمانی در برخی کشورها37 2-5 توریسم درمانی در ایران39 2-5-1 جایگاه و ساختار برنامه ریزی برای توریسم درمانی42 2-5-2 نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و چالش های توریسم درمانی در ایران44 2-5-2-1 نقاط قوت و فرصت ها44 2-5-2-2 نقاط ضعف و تهدیدها45 2-5-2-3 چالش ها و موانع پیش روی صنعت گردشگری درمانی در ایران46 2-1 مقدمه این فصل از تحقیق به بررسی ادبیات و مبانی نظری تحقیق می پردازد. برای سهولت جمع بندی و نتیجه گیری مطالب این فصل در چهار قسمت ارایه گردیده است. قسمت اول به بررسی گردشگری، تعریف، مفاهیم و اشکال مختلف آن می پردازد. در قسمت دوم به بررسی و تعریف توریسم درمانی و انواع آن و همچنین به بیان تاریخچه و بخش بندیهای این نوع از گردشگری پرداخته می شود. در قسمت سوم وضعیت توریسم درمانی در دنیا، عوامل موثر در توریسم درمانی، موانع موجود و فعالیتهای صورت گرفته در تعدادی از کشورهای پیشتاز در این عرصه در دنیا شرح داده می شود. در قسمت پایانی فصل به توریسم درمانی در ایران پرداخته شده و مواردی از جمله جایگاه و مزیتها، فرصتها و تهدیدها و چالش ها و موانع کلی این صنعت در ایران بیان می گردند. 2-2 گردشگری 2-2-1 مفاهیم و تعاریف گردشگری یکی از قدیمی ترین تعاریفی که از گردشگری ارایه شده، مربوط است به وهاب(1971) که به نقل از ادموند پیکارد، استاد گردشگری، آن را اینگونه تعریف میکند: " کارکرد گردشگری آن است که وجوه و ارز را از منابع خارجی به درون کشور وارد کنند. فایده آن این است که هزینه های گردشگری بر روی بخش های مختلف اقتصاد و به ویژه هتلداری موثر است". همانطور که ملاحظه می شود این تعریف از حوزه های خارج از خود صنعت گردشگری بنا بر شرایط زمانی تعریف شده و رنگ و بویی کاملا اقتصادی دارد. همچنین بیشتر از آن که به چیستی گردشگری بپردازد به کاربرد آن اشاره دارد. این تعاریف اولیه گردشگری بینش کمی را در خصوص ماهیت گردشگری و یا میزان و دلیل سفر افراد به ما ارایه می دهد. امروزه تعاریف دقیق تر و جامع تری از گردشگری و گردشگر موجود است. مقدار و تنوع تعاریف ارایه شده از گردشگری را نباید صرفا ناشی از اختلاف سلیقه نویسندگان دانست بلکه ماهیت پیچیده و چند بعدی و میان رشته ای بودن گردشگری منشاء بسیاری از اختلاف نظرهاست. در قانون "توسعه صنعت گردشگری" مصوب مجلس شورای اسلامی ایران چنین آمده است : منظور از ایرانگردی و جهانگردی هر نوع مسافرت انفرادی یا گروهی است که بیش از 24 ساعت بوده و به منظور کسب و کار نباشد. سازمان جهانگردی، گردشگری را این گونه تعریف کرده است : تمام مسافرت هایی که منجر به اقامت یک شب در مقصد شود و دور ماندن از منزل بیش از یکسال نیز نباشد و با هدف تجارت و کسب و کار صورت نپذیرد. در تعریفی دیگر گردشگری به مجموعه فعالیتی اطلاق میشود که در جریان مسافرت یک گردشگر اتفاق می افتد. این فرآیند شامل هر فعالیتی از قبیل برنامه ریزی سفر، مسافرت به مقصد، اقامت، بازگشت و حتی یادآوری خاطرات آن نیز می شود. همچنین فعالیتهایی را که گردشگر به عنوان بخشی از سفر انجام می دهد نظیر خرید کالاهای مختلف و تعامل میزبان و مهمان را نیز در بر می گیرد. بطور کلی می توان هرگونه فعالیت و فعل و انفعالی را که در جریان سفر یک سیاحتگر اتفاق می افتد را گردشگری تلقی نمود. این تعریف سه مرحله از فعالیت مصرف کننده را در بر می گیرد : اقدامات اولیه نظیر کسب اطلاعات،رزرو اقامت و برنامه ریزی برای یک بازدید روزانه و آماده شدن برای سفر فعالیتهایی که در مقصد انجام می شود و ممکن است بصورت یکنواخت و معین یا متنوع باشد فعالیتهایی که بعد از سفر نظیر چاپ عکس و گفت و گو و بحث درباره تجارب سفر(لومسدن 1380) این مراحل متوالی نقطه آغاز خوبی برای فعالیتهای گردشگری هستند و دیدگاه روشنی را درباره چگونگی و دلایل انجام سفر و نقطه نظرهای افراد درباره عوامل باارزش هر سفر و همچنین نکات مهمی را درباره توانایی یک مقصد در جلب مشتری پیش روی ما قرار می دهند. همچنین برخی از متخصصان، گردشگری را در قالب یک شبکه مبدا- مقصد مورد بررسی قرار داده اند. برای مثال تعریفی از پیرس در رابطه با گردشگری در زیر آمده است : گردشگری فعالیتی چند جانبه بوده و از آنجا که در مراحل مختلف آن از مبدا تا مقصد، خدمات گوناگونی درخواست و عرضه میشود از لحاظ جغرافیایی نیز پیچیده است. علاوه بر این احتمالا در کشور و منطقه ای تعداد زیادی مبدا و مقصد وجود دارد که اغلب آن ها دارای هر دو خصوصیت مبدا و مقصد هستند (لومسدن 1997). 2-2-2 تعاریف فنی صنعت گردشگری واژه " توریسم " از دو بخش ترکیب شده است : " تور " به معنای سفر، گشت، مسافرت و سیاحت و " ایسم " که اشاره بر مکتب یا اندیشه ای فلسفی مذهبی سیاحتی ادبی و غیره دارد. بنابراین توریسم یعنی مکتبی که پایه فکری آن سیاحت و گردشگری است(آکسفورد 1989). تعریف جهانگردی : جهانگردی به گشتن جهان و سیر و آفاق کردن معنی می دهد و سفرهای داخلی را در بر نمی گیرد. در تعریفی دیگر، جهانگردی به سفری موقتی و کوتاه اطلاق شده که ضمن آن جهانگرد به منطقه ای خارج از محل سکونت و کار خود به منظور سیر و سیاحت مسافرت کند. از نظر اقتصادی نیز جهانگردی نشان دهنده انتقال قدرت خرید از یک منطقه به منطقه دیگر است(الوانی 1385). تعریف گردشگر : سازمان جهانی جهانگردی گردشگر را چنین توصیف می کند، کسی که برای مدت زمانی حداقل یک شب و کمتر از یک سال به کشوری غیر از وطن یا محل سکونت معمولی خود مسافرت می کند و هدف او کارکردن و کسب درآمد نیست. گردشگر یک روزه : گردشگری که شب را در یک اقامتگاه عمومی یا خصوصی در محل مورد بازدید به سر نمی برد. گردشگر بین المللی : مسافرت بین کشورها با اهداف مختلف به عنوان گردشگر که می توانددارای اقسام ذیل باشد : توقف طولانی : سفرهایی که شامل مسافرتهای طولانی(بیش از 1000 مایل) بین قاره ها باشد. توقف کوتاه : مسافرت بین کشورها که مسافت کوتاهتری یا زمان مسافرت کمتر باشد(250 تا 1000 مایل). وارد شونده : دیدار از کشوری به عنوان غیر مقیم(واردات ارز خارجی) خارج شونده : دیدار از کشوری به عنوان مقیم یک کشور(صادرات ارز به کشورهای دیگر) 2-2-3 انواع گردشگری گردشگری انواع مختلفی دارد و شناخت انواع گردشگری برای برنامه‌ریزی در عرصه گردشگری اهمیت اساسی دارد. چرا که تقاضاها و خدمات مورد نیاز گردشگران مختلف یکسان نیست؛ برای مثال گردشگرانی که به قصد دیدار اقوام و دوستان مسافرت می‌کنند معمولاً به هتل و حتی رستوران بیرون از منزل نیاز ندارند، اما از سایر امکانات و تسهیلات استفاده می‌کنند. در مقابل، برای گردشگرانی که به قصد تجارت سفر می‌کنند، ممکن است امکاناتی همچون هتل و تسهیلات اقامتی اهمیت زیادی داشته باشد و از طرفی علاقه‌ای به بازارهای محل نداشته باشند. همچنین احتمال دارد گردشگر روستایی (rural tourist) هیچ تمایلی به خدمات شهری نداشته باشد و تمام مدت سفر خود را در روستا اقامت نماید. بر این اساس تاکنون صاحب‌نظران و سازمان‌های بین‌المللی با توجه به معیارهای مختلف، دسته‌بندی‌های متعددی از گردشگری، ارائه کرده‌اند. گردشگری انبوه عبارت است از گردشگری معمولی که در سطح گسترده در سراسر جهان وجود دارد. گردشگری جایگزین نوعی از گردشگری است که در واکنش به توسعه عنان گسیخته گردشگری انبوه در دهه‌های ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ مطرح شده و هدف آن به کارگیری شیوه‌های نوین در گردشگری به جای روش‌های مخرب گردشگری است.(کاظمی،۱۳۸۵) در یک تقسیم‌بندی دیگر، گردشگری به سه نوع فرهنگی، طبیعت‌گرای و ماجراجویانه تقسیم شده است که به طور مختصر از آن به عنوان گردشگری Adventure Culture Ecotourism(ACE) یاد می‌شود. (فنل، ۲۰۰۳) انواع دیگر گردشگری در حال افزایش است نظیر گردشگری فضایی، گردشگری الکترونیکی و اینترنتی که در سال‌های اخیر آغاز شده است. در گردشگری‌های امروزی مسافران قصد دارند از دنیای مادی فاصله گرفته و به مفهوم عمیق و معنوی‌تری از زندگی دست یابند.(چاک‌وای، ۱۳۸۵) با توجه به نوع نظام حکومتی، مقررات و اعتقادات جامعه ایران امکان انواع گردشگری که به قصد تفریح و سرگرمی رواج دارد فراهم نمی‌باشد و یا بسیار محدود است. لذا جذب گردشگرانی که با انگیزه‌های فرهنگی، آشنایی با آداب و رسوم جوامع روستایی و اقوام، بازدید از آثار تاریخی، همچنین طبیعت‌گردی، دریافت خدمات درمانی و انجام فعالیت‌های ورزشی اقدام به سفرمی‌کنند، میسر می‌باشد. بنابراین ایران برنامه‌های عمده خود را در این نوع گردشگران می‌تواند متمرکز کند.لازم به ذکر است در ایران انواعی از گردشگری رواج دارد که در دیگر کشورهاکمتر دیده می شود مانند گردشگری آثار جنگ، گردشگری زیارتی و مذهبی. گردشگری فرهنگی گردشگری فرهنگی ، بخش مهمی از تقاضای جهانی گردشگری را تشکیل می‌دهد. طبق آمار سازمان جهانی گردشگری ۳۷ درصد گردشگری بین‌المللی با انگیزه فرهنگی انجام می‌شود و این تقاضا در حال افزایش است.«گردشگری فرهنگی عبارت است از مسافرت افراد از محل سکونت خود به مکان‌هایی که جاذبه‌های فرهنگی دارند. این جا به جایی به قصد کسب اطلاعات و تجارت برای ارضای نیازهای فرهنگی گردشگران انجام می‌شود.» (کاظمی،۱۳۸۵) از جمله ویژگی‌های گردشگران فرهنگی می‌توان به سطح بالای تحصیلات آنان، بالا بردن میانگین سنی آنان و شاغل بودن آنان اشاره کرد. در سال‌های اخیر از سوی مسئولان گردشگری ایران بارها درخصوص میزان اهمیت گردشگری فرهنگی و سهمی که ایران می‌تواند در این زمینه به دست آورد تأکید شده است و ایران در تلاش است در نبود امکانات و شرایط مناسب در دیگر انواع گردشگری، این نوع گردشگری را تبلیغ و رواج دهد. طبیعت گردی گردشگری طبیعت نوعی توریسم طبیعی و پایدار است که با مشارکت گردانندگان بومی و بهره‌گیری از پتانسیل‌های بومی و طبیعی گردشگری میسر می‌شود. سازمان جهانی گردشگری؛ اکوتوریسم را اینگونه تعریف می‌کند: «نوعی از گردشگری که در آن مسافرت به مناطق طبیعی (که به نسبت بدون آسیب مانده) با اهداف مطالعاتی و بهره بصری از مناظر و رستنی‌های طبیعی و حیات وحش و با توجه به جنبه‌های فرهنگی هم در گذشته و هم در حال صورت می‌پذیرد.». ایران دراین زمینه نیز دارای قابلیت‌ها و جاذبه‌های فراوانی است همین بس که از سوی رئیس سازمان جهانی گردشگری به عنوان یکی از پنج کشور دارای بیشترین تنوع زیستی و جانوری در دنیا نام برده شده است. گردشگری شهری نواحی شهری به علت آنکه جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی بسیار دارند غالباً مقاصد گردشگری مهمی محسوب می‌شوند. شهرها معمولاً جاذبه‌های متنوع و بزرگی شامل موزه‌ها، بناهای یادبود، سالن‌های تئاتر، استادیوم‌های ورزشی، پارک‌ها، شهربازی، مراکز خرید، مناطقی با معماری تاریخی ومکان‌هایی مربوط به حوادث مهم یا افراد مهشورد را دارا هستند که خود گردشگران بسیاری را جذب می‌کند.«همراه با توسعه گردشگری در نواحی شهری، برای برآوردن نیازهای گردشگران، خدمات حمایتی بیشتری نظیر رستوران و محل اقامت ساخته می‌شود، البته بازدید کنندگانی که از خارج شهر می‌آیند تنها کسانی نیستند که از این امکانات استفاده می‌کنند وخود مردم شهر هم از زیرساخت‌ها بهره‌مند می‌شوند.» (پاپلی، ۱۳۸۵)در این ارتباط می‌توان به شهرهایی همچون پاریس، لندن، نیویورک اشاره کرد که در درون خود جاذبه‌های بسیاری را جای داده‌اند.تهران، اصفهان، تبریز، مشهد، شیراز در بین شهرهای ایران دارای امکانات، جاذبه‌ها و زیبایی‌های بیشتری می‌باشند و هر ساله میلیون‌ها مسافر را برای بازدید از دیدنی‌های این شهرها به سوی خود می‌کشاند. گردشگری روستایی در گردشگری روستایی منابع فرهنگی، طبیعی و تاریخی نواحی روستایی به عنوان کالای فرهنگی گردشگری قابل عرضه‌اند. در سال‌های اخیر با توجه به گسترش زندگی شهرنشینی و ماشینی، بسیاری از مردم تمایل دارند به محیط‌های آرام با زندگی سنتی سفر کنند، در واقع این نوع گردشگری شباهتی هم به گردشگری بومی دارد علی‌الخصوص در اروپا و آمریکای شمالی مردم به این نوع گردشگری تمایل دارند. مردم به نواحی کشاورزی، دامداری می‌روند و مدتی را در آنجا اقامت می‌کنند و از نزدیک شاهد نحوۀ زندگی روستایی هستند. در ایران اگر شرایط و امکانات آن فراهم شود گردشگری روستایی می‌تواند از جمله موارد مهم درآمدزای جهانگردی به حساب آید. ایران دارای روستاهای بکر و سنتی است که برخی از آنها با معماری خاصی که دارند می‌توانند شهرت جهانی کسب کنند نظیر ماسوله در گیلان، ابیانه در کاشان ، زیارت در گرگان و... گردشگری قومی و عشایری این نوع گردشگری به منظور مشاهده سبک زندگی افراد بومی و اقوام انجام می‌شود. هدف گردشگری قومی شناخت اقوام مختلف و شرکت در تجربه‌های آنها است. تماشای مراسم سنتی، جشن‌ها، آئین‌ها از جمله جذابیت‌های این نوع گردشگری است و برخی نیزجهت درک بهتری از موقعیت خود و یا دنیای معاصر به این گونه سفرها روی می‌آورند. (پاپلی یزدی، ۱۳۸۵) در ایران به دلیل وجود اقوام مختلف لُر، کُرد، تُرک، بلوچ، عرب، ترکمن و خصوصیاتی که هر کدام از آنها دارند واجد جذابیت‌های فراوانی برای هر ناظر و گردشگر بیرونی است. گردشگری مذهبی این نوع گردشگری افرادی را شامل می‌شود که به منظور دیدار از ماکن مقدس یا انجام دادن امور مذهبی مسافرت می‌کنند. میلیون‌ها مسلمان به عربستان سفر می‌کنند، مسیحیان به واتیکان یا کلیساهای مقدس، بودائیان به بنارس و برهمائیان به لهاسا سفر می‌کنند و... شاید بتوان گفت در ایران این نوع گردشگری بیشترین تعداد را به خود اختصاص داده است. سالانه ۱۵ میلیون نفر از ایرانیان تنها به شهر مشهد که یکی از امامان مقدس‌شان در آنجا دفن است سفر می‌کنند. همچنین سفر به مکه، کربلا، نجف، دمشق، مدینه از بیشترین اقبال در نزد ایرانیانی که به خارج از کشور سفر می‌کنند برخودار است. این نوع گردشگری چون کاملاً با ایدئولوژی حاکم نیز همخوانی دارد در ایران بسیار ترویج می‌شود و سرمایه‌گذاری‌های کلانی نیز چه در داخل و چه در خارج از کشور برای آن می‌شود. گردشگری ورزشی شمار زیادی از میهمانان کشورهای مختلف اشخاصی‌اند که با قصد ورزش و تمرین یا شرکت در مسابقات ورزشی، تماشای مسابقه تیم‌ها یا بازیکنان مورد علاقه‌شان، یا گذراندن اردوهای ورزشی به سفر رفته‌اند. گردشگران ورزشی علاوه بر ورزش اقدام به بازدید از اماکن دیگر و یا احیاناً خرید نیز می‌نمایند.در ایران تقریباً هیچ مسابقه مهم ورزشی بعد از سال ۱۹۷۹ برگزار نشده است در حالیکه در سال‌های پیش از این تاریخ ایران میزبان برگزاری بازی‌های آسیایی در سال ۱۹۷۴، جام فوتبال ملت‌های آسیا و... بوده است. گردشگری درمانی گروهی از مسافران برای استفاده از خدمات پزشکی به مکان‌هایی که تسهیلات درمانی مورد نظرشان وجود داشته باشد، سفر می‌کنند، بنابراین چنین سفری شامل فعالیت‌های گوناگونی می‌شود که با هدف تأمین بهداشت و سلامت فرد یا گردشگر انجام می‌شود مانند مراقبت بهداشتی و گذراندن دوره نقاهت و بازپروری. در سال‌های اخیر در کنار تأکید بر گسترش گردشگری فرهنگی در ایران، به این نوع گردشگری نیز در قالب سخنرانی مسئولان مربوطه و نیز برگزاری سمینارهایی در این زمینه تأکید ویژه شده است و متولیان امر معتقدند ایران به دلیل برخورداری از طبیعت متنوع ،آرام و بکر می‌تواند سهم بیشتری از گردشگرانی که با قصد معالجه و تقویت سلامتی سفر می‌کنند را به خود اختصاص دهد. در ایران مکان‌های زیادی وجود دارد که گردشگران جهت به دست آوردن آرامش، درمان نارسایی‌های پوستی به آنجا مراجعه می‌کنند نظیر؛ کوهستان‌ها، دریاچه‌هایی همچون ارومیه، چشمه‌های آب گرم معدنی نظیر سرعین، لاریجان دارای توانایی‌های بالقوه‌ای در این زمینه است، همچنین وجود مراکز درمانی تخصصی و اشتهار پزشکان ایرانی بخصوص در منطقه خاورمیانه از دیگر ظرفیتهای این نوع از گردشگری در ایران می باشد. 2-3 توریسم درمانی 2-3-1 مفاهیم و تعاریف توریسم درمانی امروزه توریسم درمانی از رو به رشدترين بخش هاي صنعت گردشگري جهان محسوب می شود و به همين دليل سازمان هاي مرتبط در كشورهاي علاقه مند به توسعه گردشگري، توجه خود را به اين بخش از صنعت توريسم جلب و براي آن برنامه ريزي مي كنند. بر اساس تعريف سازمان جهانی جهانگردي يكي از اهدافي كه مي تواند گردشگر را برانگيزاند تا عزم سفر نمايد ، مسافرت به منظور سلامتي است . گردشگري سلامت نوعي از گردشگري است كه به منظور حفظ ، بهبود و حصول مجدد سلامت جسمي و ذهني فرد به مدت بيش از 24 ساعت و كمتر از يكسال صورت مي گيرد.(پايگاه گردشگري سلامت،1387) به عبارت ديگر توريسم درمانی عبارت است از معرفي و ارائه بخشي از خدمات پزشكي مراكز درماني در قالب "پكيج ". اين پكيج از شرح جزييات و فعاليت هاي پيش بيني شده به منظور آگاهي درمان جو نسبت به چگونگي سير درمان بيماري خود (پروسه درماني) تشكيل شده است كه سرويس VIP و مزاياي ويژه اي را براي بيمار دارد.(پرشیامد،1387) هراهشه در مورد گردشگری درمانی اشاره کرده سفر با اهداف سلامتی که از امکانات و تجهیزات و توان نیروی انسانی متخصص در بخشهای پزشکی استفاده می کند یا برای تجدید قوا و تفریح در منابع شفابخش طبیعی مانند آبهای گرم و معدنی، دریاچه های نمک، لجن، شن زارها، حمام های گیاهی، آفتاب و آب وهوا و مانند آن برای مدت زمان متوسط بین 2 تا 4 هفته که ممکن است با توجه به بیماری ماهها طول بکشد و بیمار می تواند کاملا یا تا حدی تحت نظارت درمانی باشد یا نباشد. بعلاوه بیمار با توجه به محدودیتهای پزشکی می تواند از امکانات ورزشی یا با شرکت در فعالیتهای فرهنگی و گردشگری بهره گیرد.(هراهشه،2002) توریسم درمانی، صرفا ارائه خدمات پزشکی نیست بلکه بر این منطق استوار است که معالجات پزشکی در کنار استراحت و فراغت و سیاحت ناشی از یک مسافرت خارجی می تواند به تسریع بهبود و سلامت افراد مساعدت نماید و در کنار امور درمانی و پزشکی شبکه بیوتوریسم برای همراهان بیمار شکل می گیرد که در این شبکه علاوه بر خدمات درمانی بیمار، خدمات توریستی شامل تهیه روادید برای بیمار و خانواده اش، رزرو هتل و ارائه خدمات گردشگری نیز مدنظر است. از این روست که برآورد شده هر توریست سلامت سه برابر یک گردشگر معمولی موجب ارزآوری می شود.(تقی زاده و همکاران،1390) 2-3-2 انواع فعالیتهای گردشگری با هدف بهبود جسمی و درمان امراض بطور کلی سه زیرمجموعه برای فعالیت های گردشگری با هدف بهبود جسمی و درمان امراض تعریف شده گردشگری تندرستی(Wellness Tourism) مسافرت گردشگر به دهکده های سلامت و مناطق دارای چشمه های آب معدنی و آب گرم(اسپاها) را شامل می شود. در این نوع از سفر توریست برای رهایی از تنش های زندگی روزمره و تجدید قوا بدون مداخله و نظارت پزشکی راهی سفر می شود. معمولا این گردشگران بیماری جسمی مشخصی ندارند و بیشتر در پی بهره مندی از طبیعت شفابخش مناطق دیگر هستند. گردشگری درمانی(Curative tourism) مسافرت گردشگر به منظور استفاده از منابع درمانی طبیعی(آبهای معدنی، نمک، لجن و غیره) است که معمولا برای درمان برخی بیماری ها یا گذراندن دوران نقاهت تحت نظارت و مداخله پزشکی صورت می گیرد. گردشگری پزشکی(Medical Tourism) مسافرت به منظور درمان بیماری های جسمی یا انجام نوعی از عمل های جراحی تحت نظارت پزشکان در بیمارستان ها و مراکز درمانی را گردشگری پزشکی گویند. در این نوع از توریسم درمانی، بیمار ممکن است پس از درمان و معاجه نیازمند استفاده از فضاها و خدمات گردشگری سلامت(مانند آبگرم ها) باشد که در این صورت ممکن است گردشگری او با سفر به نقاطی که این امکانات را دارند تکمیل شود.(جباری،1387) نوع دیگری از تعیین فعالیتهای گردشگری با هدف بهبود جسمی و درمان امراض در شکل 2-1 دیده می شود. در این تقسیم بندی(گارسیا و بنگا،2005) گردشگری درمانی به عنوان شاخه ای از گردشگری سلامت با ویژگی بیمار بودن شخص گردشگر تعیین گردیده است که نیاز به دریافت خدمات درمانی دارد. بر اساس این شکل گردشگری سلامت مشروط به سالم یا مریض بودن گردشگر تعریف شده است. در صورتی که گردشگر سالم باشد اقدام به گردشگری بازدارنده نموده که این تعریف از گردشگری شامل گردشگری تندرستی و گردشگری پیشگیری می گردد.در گردشگری تندرستی گردشگر خدمات تندرستی دریافت کرده و در گردشگری پیشگیری خدمات سلامت به گردشگر عرضه می گردد. در صورت بیمار بودن گردشگر، نوع گردشگری در دسته بندی گردشگری درمانی قرار گرفته و گردشگر نیاز به ریافت خدمات درمانی و پزشکی می باشد. 2228850188595گردشگری سلامت00گردشگری سلامت 2973788305987001423283308223001304925202184000 بیمار سالم 4105275191770گردشگری درمانی00گردشگری درمانی533400143510گردشگری بازدارنده00گردشگری بازدارنده 62674525908000142875025908000485775025844500 1504953175گردشگری پیشگیری00گردشگری پیشگیری16935453175گردشگری تندرستی00گردشگری تندرستی 62801526162000222636526178600 145415107315خدمات سلامت00خدمات سلامت1695450107315خدمات تندرستی00خدمات تندرستی4248150139065خدمات پزشکی00خدمات پزشکی شکل 2-1 : تقسیم بندی گارسیا وبنگا،2005 گردشگری درمانی یا پزشکی اصطلاحی است که با توجه به روند فزاینده مسافرت برای دریافت خدمات جراحی و درمانی در کنار گشت و گذار، استراحت و دیدن جاذبه های کشورها رایج شده است که شامل موارد ذیل می گردد : - مراقبت بهداشتی درمانی : مسافر برای دیدن پزشک به یک مکان خارج از کشور خودش می رود تا به شیوه ای از درمان که در محل اقامت خود امکان ندارد، دست پیدا کند. برای مثال سفر به مکان هایی که دارای پزشک ها یا بیمارستان هایی مشهور به اقدامات درمانی ویژه ای هستند، از آن جمله است. - تناسب اندام : گردشگر به منظور کم کردن وزن یا انجام فعالیتهایی برای حفظ سلامتی، کاهش استرس و گاه انجام بررسی ها و آزمایش کامل جسمانی، انجام اموری مانند رژيم غذایی برای کم کردن وزن و یا انجام برخی تمرینات خاص، سفر می کند. بسیاری از هتل ها دارای یرخی از این گونه تشکیلات هستند و در این مورد بازاریابی می کنند. - گذراندن دوره نقاهت و بازپروری : گردشگر به مکان و یا مراکزی می رود که در آنجا مراقبتهای ویژه ای از وی به عمل می آید یا از نظر بهداشت و حفظ سلامت، شهرت دارد و افراد برای گذراندن دوره نقاهت و بازپروری به آنجا مسافرت می کنند و یا محیطی برای کاهش استرس است.(چاک وای گی،1382) 2-3-3 تاریخچه توریسم درمانی توریسم درمانی از دیرباز وجود داشته است، برخی مانند هال عقیده دارند که این پدیده از زمان یونان و رم باستان در اروپا وجود داشته و بعد به نقاط دیگر دنیا گسترش پیدا کرده است. در دوران باستان افرادی که دچار بیماریهای تنفسی یا رماتیسمی بوده اند که برخی از مناطق آب و هوایی خاص در بهبودشان تاثیر داشته به آن نقاط سفر می کردند.(هراهشه،2002) کلمه Spa (اسپا) که به احتمال زیاد از ریشه لاتین espa به معنای «چشمه» گرفته شده به مناطق دارای آبهای معدنی و گرم که پذیرای گردشگران برای استراحت و درمان بوده است، به کار می رود. این گردشگران برای آب تنی در آبهای گرم، نوشیدن آب چشمه های معدنی و یا ماندن در لجن های طبی به اسپاها مراجعه می کنند.(ضرغام،1379) برخی دیگر آن را از دوران نوسنگی و عصر برنز می دانند. در قرن 16 پونس دی لئون مفهوم جدیدی را برای دنیا به ارمغان آورد، هنگامی که او در جستجوی چشمه جوانی به ایالت فلوریدا سفر کرد. در سده 1700 و 1800 استفاده از آب گرم در شهرهای آب گرم از جمله بادن در هر دو طرف اقیانوس اطلس شناخته شده بود.(منظم،1388) در جداول زیر روند تاریخی و رشد صنعت گردشگری سلامت و توریسم درمانی به تفکیک خلاصه شده اند.(جباری،1387) جدول 2-1: روند تاریخی و رشد گردشگری سلامت دوره تاریخیگردشگری سلامتدوران عصر برنزبازدید از چشمه های معدنی و گرمقرون وسطیبازدید از چشمه های دماییقرن 16 میلادیبازدید از چشمه هایی به نام«چشمه های جوانی»قرن 17-18 میلادیبازدید از اسپاها رواج یافتقرن 19 میلادیدر این زمان استفاده از آب و هوای کنار دریا و کوهستان ها به منظور برخورداری از سلامت رواج یافته بود.این زمان مصادف شیوع بیماری سل در جهان بود.قرن 20 میلادیتشکیل دهکده های سلامت یا مزارع چاقی که در این مکانها با استفاده از تمرینات بدنی و رژیم غذایی سعی می شد تا تناسب اندام افراد حفظ گردد.سال 1991 میلادیتشکیل انجمن های بین المللی اسپادر زمان حاضرزمانی است که بیمارستان ها به سمت ایجاد اسپاها و اسپاها به سمت ایجاد بیمارستان ها سوق پیدا کرده اند. جدول 2-2 : روند تاریخی و رشد توریسم درمانی دوره تاریخیتوریسم درمانیقبل از سال 1997 - در این زمان ایالات متحده آمریکا و کشورهای اروپایی مرکز درمان بیماران جهان بودند.- کشور سنگاپور نیز به عنوان پایگاه درمان در قاره آسیا تلقی می شد.- مردم به دلیل برخورداری از خدمات درمانی با تکنولوژی بالا و در عین حال گرانقیمت به این کشورها سفر می کردند.سال های 1997-2001 - قیمت خدمات پزشکی تعیین کننده بود.- پیدایش مقاصد درمانی جایگزین علاوه بر کشورهای توسعه یافته.- تغییر جهت حرکت بیماران از کشورهای بازار فروش خدمات پزشکی به کشورهای خریدار این خدماتسال های 2001-2006- پیدایش کشورهای تایلند و هند به عنوان مقاصد قابل قبول برای خدمات درمانی- مهاجرت اعراب- تعداد اعمال جراحی زیبایی زیاد شده اند و در بین این سالها به حد انفجار رسید.از سال 2007 به بعد- مدل مدیریت درمان کشورهای توسعه یافته بسیار گران است و باید برای آن چاره اندیشید.- برون سپاری خدمات درمانی راه حلی است که هزینه های گزاف ارائه خدمات درمانی را کنترل می کند. در ایران شواهد فراوانی از اهمیت آب های معدنی و گرم نزد ایرانیان وجود دارد. به ویژه دسته بندیهای ابوعلی سینا که این مناطق را به «آسایشگاه های معنوی، چشمه های درمانی و آب های گرم» تقسیم کرده و نحوه استفاده از هر دسته را مورد بررسی قرار داده است، نشان از اهمیت علمی اینگونه مناطق نزد ایرانیان دارد. پیش از آن نیز یادگارهای باقی مانده در شهر نیشابور نشان دهنده نظام کانال کشی سنگی برای انتقال چشمه های معدنی به نزدیکی معبد آناهیتا است. این وضعیت یادآور موقعیت چشمه قدیمی مرانو در ایتالیاست که از قدمتی پنج هزارساله برخوردار است.چشمه های معدنی مناطق مختلف ایران دارای بیش از 30 عنصر معدنی از قبیل منیزیم، پتاسیم، سولفور، کلسیم و.... هستند و برخی از آنها از خواص رادیو اکتیویته برخوردارند.(ضرغام،1379) از دیرباز ساکنین کشورهای همسایه، به ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس برای برخورداری از خدمات پزشکی به ایران سفر می کردند، اما اینکه پیشینه دقیق این سفرها از چه زمانی بوده است، اطلاعات جزیی در دست نیست. به دلیل نزدیکی فرهنگی و ارتباطات قومی و گاه فامیلی عمده این بیماران برای درمان به استانهای فارس ، آذربایجان و خراسان مراجعه می کردند. دلایل مختلفی برای این امر وجود دارد از جمله قیمت های مناسب و ارزان تر، کیفیت بالای درمان در ایران نسبت به کشورهای منطقه، نبود برخی خدمات مانند درمان نازایی، پیوند اعضا به ویژه پیوند کلیه، حلزون گوش، قرنیه و ... همچنین علاوه بر بازدیدهای فامیلی، از حمایتهای اقوام خود در حین درمان نیز برخوردار بودند. در دهه 80 ، موضوع توریسم درمانی به طور رسمی در قالب کارآفرینی در بخش بهداشت و درمان مورد توجه واقع شد. در آن زمان مراکز دولتی نیز برای این منظور درنظر گرفته شدند. در این دهه به دنبال ایجاد ستاد اشتغال در وزارتخانه ها و دستگاههای مختلف، توریسم درمانی در قالب خدمات بین المللی سلامت مورد توجه واقع گردید. هرچند در سال 1383 شورای سیاستگذاری گردشگری سلامت در سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیز شکل گرفت، اما چندان در امر گردشگری تاثیر نداشته است. اما باید توجه داشت که به علت تفاوت قیمت موجود بین خدمات پزشکی در ایران با سایر کشورها و ارزان تر بودن این قیمت ها در ایران، تمایل در بخش خصوصی برای استفاده از این مزیت بوجود آمده است. از این رو افراد و شرکتهای مختلفی اعم از گروه پزشکی و گردشگری و یا سایر افراد، بصورت خودانگیخته در این مسیر وارد شده اند و بدون وجود برنامه ریزی، نظارت یا استاندارد خاصی، گردشگران کشورهای همسایه، کشورهای اروپایی و آمریکایی را برای درمان به ایران می آورند. بسیاری از این گردشگران از ایرانیان مقیم خارج از کشور هستند.(منظم،1388) هرچند آمار دقیقی در ایران در خصوص گردشگری به ویژه توریسم درمانی وجود ندارد، اما در سال 1383 بیماران خارجی در حدود 12 هزار نفر بوده اند که در سال بعد به 17500 نفر رسیده اند.(منظم،1388) در سالهای بعد آماری در دست نیست، اما با بررسی های بعمل آمده به نظر می رسد این آمار در حال گسترش است. 2-4 بررسی توریسم درمانی در جهان گردشگری سلامت و انواع آن یک صنعت جدید تلقی می شود و به همین دلیل نیز روش های اندازه گیری و ثبت مراجعات و دلایل آن و هزینه ها و سایر اطلاعات هنوز به درستی جمع آوری نمی شود، در نتیجه در برخی موارد اطلاعات وجود ندارد و در برخی موارد آمار تخمینی است. عدم تطابق و ناهماهنگی هایی نیز در آمارهای ارایه شده دیده می شود که گاهی به علت ناهمسانی در تعاریف است. در مجموع اطلاعات کم است و در بسیاری از موارد آمار و ارقام پژوهش ها و یا گزارش ها از شرکت ها به دست آمده و اعتبار آنها ممکن است کم باشد. در این موارد حتی پژوهشگران هم نمی توانند به درستی آمار صحیح بدست آورند و تعیین کنند که کدام درست است، زیرا این امر به پژوهش نیاز دارد. با این حال برخی از آمارهایی که به نظر بیشتر مورد اعتماد است، در زیر بیان می گردند : رقابت جهانی در صنعت مراقبتهای بهداشتی در حال ظهور و به سرعت در حال رشد است.(دراگر،2009) در گذشته افراد ثروتمند برای دریافت خدمات درمانی با کیفیت و استفاده از تکنولوژی های نوین در زمینه پزشکی و درمان به کشورهای توسعه یافته مسافرت می کردند و امروزه افراد با تمکن مالی کمتر، جهت دریافت خدمات درمانی باکیفیت و ارزان تر از کشورهای توسعه یافته به کشورهای در حال توسعه مسافرت می نمایند.(هریک،2007) برآورد حجم مالی این صنعت در سراسر جهان در منابع مختلف متفاوت است. ولی همه آنها نشان دهنده یک موضوع است و آن رشد سریع بازار این صنعت است. مکینزی حجم مالی این صنعت را 40 میلیارد دلار در سال 2004 برآورد می کند و پیش بینی آن برای سال 2012 صد میلیارد دلار است. بر اساس مطالعه Dudley که در سال 2007 منتشر کرد، درآمد تقریبی دنیا از توریسم درمانی در سال 2006 صد میلیارد دلار بوده است. آمارها نشان می دهد در سال 2005 پانصدهزار نفر آمریکایی جهت درمان به خارج از مرزها سفر کرده اند که قسمت اعظم این سفرها به مکزیک و بخشی به کشورهای آمریکای لاتین صورت گرفته است. ضمنا نام آمریکایی ها درلیست 250000 گردشگر درمانی که به سنگاپور، 500000 نفر به هند و یک میلیون نفر به تایلند جهت دریافت خدمات درمانی سفر داشتند، نیز دیده می شود.(حفیدزاه،2007) شرکت انگلیسی تریتمنت ابرود(Treatment Abroad) که فراهم کننده خدمات توریسم درمانی برای شهروندان انگلیسی که قصد استفاده از خدمات درمانی سایر کشورها را دارند می باشد، در مطالعه خود در سال 2007 بر روی افرادی که به عنوان گردشگر درمانی از انگلیس به سایر کشورها رفته اند، به نتایج زیر دست یافته است : تعداد کل گردشگران درمانی انگلیسی 50500 نفر بوده که از این تعداد 22000 نفر برای خدمات دندانپزشکی، 14500 نفر به منظور دریافت درمان های زیبایی، 9000 نفر برای دریافت درمان های انتخابی و 5000 نفر برای دریافت درمان های نازایی سفر کرده اند. این افراد جدا از هزینه های سفر و اقامت 135 میلیون پوند هزینه نموده اند.(منظم،1388) طبق گزارش «بررسی گردشگری پزشکی در آسیا» که در سال 2009 منتشر شد، مقصدهای بزرگ توریسم درمانی جهان شامل کشورهای سنگاپور، تایلند، مالزی، هند، فیلیپین، تایوان و کره جنوبی و دیگر رقبای مطرح در این صنعت است که امکان حضور در این میدان رقابت را به دست آورده اند. طبق اطلاعات بدست آمده در این گزارش، افزایش هزینه خدمات درمانی در کشورهای توسعه یافته و فرآیند جهانی سازی سبب تسریع روند رشد توریسم درمانی شده و آن را به پررونق ترین بخش صنعت توریسم مبدل کرده است. هم اکنون بیش از 30 کشور در قاره های آسیا، آفریقا و اروپای شرقی بیشترین فعالیت را در زمینه توریسم درمانی دارند که کشورهای آسیایی شهرت و جایگاه نخست را به خود اختصاص داده اند. در میان کشورهای آسیایی نیز پنج کشور تایلند، سنگاپور، مالزی، هند و فیلیپین به عنوان بزرگترین مقاصد گردشگری درمانی، در بازار توریسم درمانی آسیا شناخته شده اند. در این بازار عوامل مختلف و متعددی نقش آفرینی می کند ولی علت اصلی حرکت بیماران، هزینه های بالا در کشورهای خود و انگیزه اقتصادی است. از این رو سیر حرکت بیماران به سوی کشورهای ازران تر است. این امر کاربرد دوگانه دارد، برای کشورهای در حال توسعه، درآمد ایجاد می کند و در کشورهای توسعه یافته از رشد هزینه ها می کاهد. این کشورها را می توان به سه دسته تقسیم کرد : کشورهای پیشرو در توریسم درمانی : کشورهای اصلی که به گردشگری سلامت از منظر خدمات درمانی توجه و تاکید داشته اند که شامل مکزیک، برزیل، سنگاپور، هندوستان، ترکیه، مجارستان، تایلند، آلمان و لهستان هستند. کشورهای دیگر نیز در این صنعت رشد نموده اند که عبارتند از : امارات متحده عربی، کوبا، کاستاریکا، اسراییل، اردن، مالزی، آفریقای جنوبی و بلژیک. کشورهای پیشرو در گردشگری رفاهی و پیشگیرانه : برخی کشورها که بر درمان های پیشگیرانه تاکید دارند عبارتند از پرتغال، اتریش، کانادا، سوئد، ایتالیا، استونی، دانمارک، ایتالیا، اسپانیا و هنگ کنگ. کشورهای مبدا گردشگران درمانی : کشورهایی که بیشتر گردشگران از آنجا می آیند شامل ایالات متحده آمریکا، انگلستان، روسیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس.(جباری،1387) جدول 2-3 : گردشگری درمانی در کشورهای مبدا و مقصد( واحد:درصد) آمریکای شمالیخاورمیانهآمریکای لاتیناروپاآسیابه از--1495آفریقا6--193آسیا331351039اروپا87-12-1آمریکای لاتین582-832خاورمیانه27226-45آمریکای شمالی--1-99اقیانوسیه در جدول 2-3 کشورهای مبدا و مقصد بر اساس گزارش 2008 مکینزی آمده است. این جدول دو واقعیت را نشان می دهد : آسیا بزرگترین مقصد گردشگران درمانی است. کشورهای آسیایی 93 درصد خدمات سلامت خود را از آسیا تامین می کنند. 2-4-1 عوامل موثر در توریسم درمانی طبق گزارش مکینزی،2008 گردشگران درمانی به پنج دسته تقسیم بندی می شوند : افرادی که بدون توجه به هزینه خدمات، متقاضی استفاده از فناوری های پیشرفته در زمینه درمان و پزشکی هستند. مراقبتهای پزشکی با کیفیت بالاتر دسترسی سریع به خدمات ضروری پزشکی(بطور مثال در NHS انگلستان صف های طولانی وجود دارد). هزینه ارزان تر برای خدمات ضروری پزشکی( جراحی های ضروری و ...) هزینه ارزان تر برای خدمات اختیاری و غیرضروری پزشکی( جراحی های زیبایی و ...) جدول 2-4 : مقایسه قیمت برخی خدمات در کشورها( واحد:دلار) خدماتآمریکاهندتایلندسنگاپورآنژیوپلاستی98618110001300013000بای پس قلب210842100001200020000تعویض دریچه قلب27439595001050013000تعویض زانو6999285001000013000بای پس معده82646110001500015000جراحی ستون فقرات108127550070009000 در مطالعات دیگر، علل اصلی تاثیرگذار بر این صنعت، افزایش هزینه های خدمات درمانی، پوشش بیمه های درمانی محدود، گزینه های جایگزین با کیفیت بالاتر و کم هزینه تر، فراهم شدن امکانات بیشتر با مجوزهای بین المللی، افزایش دسترسی به فناوری اطلاعات و ارتباطات و پیوندهای بین بازیکنان کلیدی این صنعت با برخی حوادث سیاسی مانند حادثه 11 سپتامبر ذکر می شوند. مقررات سختگیرانه که پس از حوادث یازده سپتامبر در ایالات متحده و کشورهای اروپایی برای صدور ویزا وضع شد موجب گردید تا بسیاری از بیماران دیگر کشورها خصوصا منطقه خاورمیانه به کشورهای آسیایی سفر کنند.(کونل،2005) حوادث یازده سپتامبر موجب تغییر روند توریسم درمانی به درون آسیا و تسریع توسعه آن در این منطقه گردید.(ته و چو،2005 ) از نتایج چنین تغییری می توان به اقدام شرکتهای موجود در خاورمیانه در عقد قرارداد با مقاصد آسیایی که قبل از حوادث مذکور عمدتا در کشورهای اروپایی صورت می گرفت اشاره نمود.مثلا شرکت نفتی ابوظبی سالانه 36000 کارمند خود را برای بررسیی عمومی(Chek-Up) به مالزی می فرستد. همچنین پلیس امارات متحده عربی و دولت عمان برای همین موضوع با تایلند قرارداد عقد نموده اند.(کونل،2005) منظم در سال 1388 در مطالعه خود عوامل موثر در توریسم درمانی را در چهار دسته اصلی به شرح زیر طبقه بندی کرده است: عوامل بهداشتی زمینه ای و اقتصاد بهداشت : تغییرات اپیدمیولوژیک تغییرات دموگرافیک تغییر در سبک و شیوه زندگی افزایش تقاضا برای مراقبتهای بهداشتی با افزایش درآمد سرانه تغییر در محل تقاضا مزیت های کلان : هزینه کم تولید سرمایه انسانی داخلی تحقیق و توسعه داخلی زیرساختهای فیزیکی ایجاد نهادها و موسسات سیاسی و قانونی اقتصاد بازار آزاد جاذبه های گردشگری آمیختن تکنولوژی نوین پزشکی با درمان های سنتی عوامل اصلی (خرد) : قیمت رقابتی منشا پرداخت هزینه کیفیت دسترسی زمان انتظار خدمات منحصر به فرد سایر عوامل عوامل اقتصادی- اجتماعی و ارتباطی : افزایش ارتباطات و پیشرفت فناوری اطلاعات افزایش آگاهی ها به علت دسترسی الکترونیک به اطلاعات رشد امکانات سفر به ویژه هواپیما و امکان سفرهای دور تمایل دولت ها به افزایش درآمد از گردشگری به علت مزیتهای اقتصادی و گردشگری امکانات انتقال ارز و پول و تعدات بیمه ها گردشگری پیشرفته و ساختارمند در کشور 2-4-2 آثار رشد و توسعه توریسم درمانی بر کشورها برخی آثار مثبت و منفی حاصل از گسترش توریسم درمانی بر کشورها در جدول 2-5 خلاصه شده است.(جباری،1387) جدول 2-5 : آثار رشد گردشگری پزشکی بر کشورها اثرکشورهای توسعه یافتهکشورهای در حال توسعهمثبتکاهش فشار بر سیستم پزشکی این کشورها- توسعه زیرساخت ها، سرمایه گذاری های وسیع بخش های دولتی و خصوصی- افزایش درآمدهای ارزی ناشی از ارایه خدمات مسافرتی، اقامتی و تورگردانی- افزایش درآمدهای صنعت مراقبتهای بهداشتی- مهار فرار مغزها و برگشت پزشکان بومیمنفیاز دست دادن درآمد ناشی از خروج بیماران از این کشورها- افزایش تمرکز بر بیماران خارجی و غفلت از بیماران داخلی- تمرکز تجهیز زیرساخت ها در جهت توسعه توریسم درمانی- کم شدن خدمات پیشگیری(پزشکی شدن مراقبت ها)- فزونی بی عدالتی بین پزشکان و مردم 2-4-3 موانع گسترش توریسم درمانی عوامل متعددی وجود دارند که مانع از توسعه توریسم درمانی می شوند. این عوامل هم بر توانایی ارایه کنندگان در توسعه خدمات بین المللی پزشکی و هم بر توانایی مصرف کنندگان برای دستیابی به این خدمت اثر می گذارد. گارسیا- آلتز این عوامل را به شکل زیر خلاصه می کند : محدودیت در ورود عملکرد ارائه کنندگان خدمات سلامت خارجی محدودیت سرمایه گذاری مستقیم خارجی در بخش سلامت و یا بخش های مرتبط قوانین بیمه ای، آموزش و ارتباطات از راه دور، محدودیت در انتقال پذیری بیمه از کشوری به کشور دیگر و یا محدودیت های مربوط به انتقال کارکنان از یک کشور به کشور دیگر فقدان چارچوب های قانونی در خصوص امکان پیگیری های قضایی در زمینه خطاهای پزشکی و یا امکان حفظ اطلاعات خصوصی افراد محدودیت زیرساخت ها، منابع مالی و انسانی، ارتباطات از راه دور ناکافی، کمبود زیرساخت های درمانی و همچنین استانداردهای پایین ارایه خدمات درمانی افزایش رقابت در بازار، افزایش تعداد کسانی که به بازار توریسم درمانی وارد می شوند.(جباری،1387) بطور کلی موانع گسترش توریسم درمانی در دو دسته عوامل کلان و خرد قابل بررسی است.(جباری،1387) عوامل کلان : محدودیت در قوانین کنترلی بر حق اختراع و اکتشاف(حقوق معنوی) الزام وجود استانداردهای بین المللی برای صدور پروانه و مجوز کار محدودیت های بیمه ای(انتقال پذیری بیمه) محدودیت در کنترل مرزها و صدور روادید اجرای محدودیت های خاص برای مثال قطعنامه ها و تحریم کشورها عوامل خرد : این عوامل بیشتر ناشی از کمبود قوانین حمایتی در کشورهای در حال توسعه است . محدودیت در ورود و عملکرد ارایه کنندگان خدمات سلامت خارجی محدودیت سرمایه گذاری مستقیم خارجی در بخش سلامت و یا بخش های مرتبط قوانین بیمه ای، آموزش و ارتباطات از راه دور فقدان چارچوب های قانونی امکان پیگیری های قضایی خطاهای پزشکی امکان حفظ اطلاعات خصوصی افراد استانداردهای پایین ارایه خدمات درمانی افزایش رقابت در بازار 2-4-4 پیش بینی آینده توریسم درمانی در جهان مطالعات نشان می دهد که در حال حاضر توریسم درمانی در بازاری به وسعت جهان به سرعت در حال رشد می باشد. همچنین برخی از عوامل مهم در عرضه و تقاضا بیانگر آن است که بازار گردشگری درمانی به توسعه خود در سال های آینده ادامه خواهد داد.(جباری،1387) روند دموگرافیک(جمعیتی) مسن شدن جمعیت دنیا، تقاضای مراقبت های بهداشتی را به طور عام در آینده افزایش خواهد داد. بیشتر نظام های سلامت جهان در حال حاضر پاسخگوی نیازهای سلامتی رو به رشد شهروندانشان نمی باشند. بنابراین این امر موجب خواهد شد تا بیشتر مردم این کشورها برای درمان های ارزان تر و یا بهتر به خارج از کشور سفر کنند. تا سال 2015 میلادی افزایش تعداد جمعیت فرزندان جنگ موجب تضعیف بیشتر خدمات سلامت خواهد شد. با بیش از 220 میلیون فرزند جنگ، در کشورهای آمریکا، کانادا، اروپا، استرالیا و نیوزلند بازار قابل توجهی برای مراقبت های پزشکی ارزان قیمت و با کیفیت بالا به وجود خواهد آمد. روند سبک زندگی ادامه تقاضا برای داشتن سبک زندگی سالم، به عنوان محرکی برای توسعه گردشگری درمانی در آینده عمل خواهد کرد. همان گونه که کمیسیون مسافرت اروپایی در گزارش خود با عنوان «روند گردشگری در اروپا در سال 2005 و بعد از آن» اشاره کرده است که آگاهی بهداشتی نسبت به گذشته بیشتر افزایش پیدا خواهد کرد. اگرچه افزایش آگاهی بهداشتی تاثیری بر حجم تقاضای گردشگری نخواهد داشت، اما این مساله مطمئنا تصمیم گیری در خصوص مقاصد گردشگری و نوع رفتارهایی که در زمان تعطیلات اتفاق می افتد، را تحت تاثیر قرار خواهد داد. بنابر این نتایج امر برای بخش گردشگری عبارتند از : - مقاصدی که از وضعیت بهتری برخوردارند بیش از پیش و به سرعت از لیست مقاصد گردشگری حذف خواهند شد. - تقاضا برای تعطیلات آفتابی به تنهایی بیش از پیش کاهش پیدا خواهد کرد. - به طور عام تعطیلات فعال- تعطیلاتی که با فعالیت فیزیکی همراه می باشند- افزایش خواهند یافت و تقاضا برای تسهیلاتی که بر مبنای این نوع از تعطیلات قرار دارند نیز به شدت افزایش خواهد یافت. - تقاضا برای محصولات«تندرستی» نظیر اسپاها و مراکز تناسب اندام افزایش خواهد یافت. جهانی شدن نظام های مراقبت های بهداشتی بازار مراقبت های بهداشتی به طور روزافزونی به سوی تجارت آزاد و رقابت، در حال گشوده شدن است. بنابراین موسسات بهداشتی و مصرف کنندگان انتخاب بیشتری برای خریداری مراقبت های بهداشتی با قیمت و یا کیفیت مناسب دارند. برخی نگرانی ها از جهانی شدن بازار مراقبت های بهداشتی مشکلات پیچیده ای با عنوان قوانین ایجاد خواهد کرد که این امر موجب تضعیف مراقبت های بهداشتی در برخی از کشورها خواهد شد، اما شاخص هایی وجود دارند که با افزایش تعداد مصرف کنندگانی که قادر به مسافرت برای درمان می باشند، این روند ادامه پیدا خواهد کرد. خریداری مراقبت های پزشکی برای آمریکایی ها که تخمین زده می شود 43 میلیون نفر بدون پوشش بیمه درمانی و 120 میلیون نفر بدون پوشش بیمه دندان پزشکی در این کشور به سر می برند و احتمالا این آمار در هزینه رو به افزایش است، جذاب خواهد بود. همان طور که مصرف کنندگان مراقبت های بهداشتی بیشتر به مسافرت می روند احتمالا ساختار مراقبتهای بهداشتی جدیدی شکل می گیرد. شیلینگرین(Chilingerian) و سویج(savage) به این نکته به شکل زیر اشاره کرده اند. برای برخورد با فرصت ها و چالش های جهانی، سازمان های مراقبت های بهداشتی دو استراتژی متفاوت را می توانند به کار گیرند : - ایجاد مراکز مراقبت های بهداشتی بین المللی با استانداردهای جهانی - سازماندهی و تمرکز بر ایجاد یک مرکز مراقبت بهداشتی چند ملیتی راهبرد نخست که منجر به توسعه بازار توریسم درمانی می شود و لازمه راهبرد دوم، ایجاد شبکه های مراقبت بهداشتی چند ملیتی و یا سازمان های مراقبت بهداشتی چند ملیتی است. شواهد نشان می دهد که گزینه توسعه توریسم درمانی برای تعداد بیشتری از کشورها جذابیت دارد و این امر در آینده نیز ادامه خواهد یافت. پایگاه های مراقبت بهداشتی جهانی شدن بازار مراقبت های بهداشتی باید به این شکل نیز دیده شود که تعداد پایگاه های کلیدی می توانند شکل بگیرند که این پایگاه ها، درمان های گسترده و متنوعی- با توجه به تعداد زیاد متخصصان پزشکی، منابع انسانی فراوان، مراکز R&D (تحقیق و توسعه) و صنایع دارویی که در اختیار دارند- را فراهم کنند. تعدادی از کشورها به فکر ایجاد پایگاه های منطقه ای هستند و بعضی از سازمان های پیشرو در مناطقی از آسیا نظیر سنگاپور، بانکوک و کوالالامپور در حال ایجاد چنین پایگاه هایی هستند. احتمالا این روند در آینده در کشورهای در حال توسعه ادامه می یابد. کشورهایی که توسعه توریسم درمانی، فواید متعددی نظیر ارتقاء سطح مراقبت های بهداشتی، افزایش درآمد صادراتی و توسعه منابع انسانی را برای آنها در بر خواهد داشت. سرمایه گذاری مشترک، نشان تجاری توسعه صنعت توریسم درمانی نیازمند مبالغ زیاد سرمایه گذاری است، بنابراین جای تعجب ندارد که بسیاری از کشورها ساختارهای همکاری مناسبی برای سرمایه گذاری در این زمینه باشند. احتمالا مشارکت بخش خصوصی و دولتی و همچنین سرمایه گذاری در بخش خصوصی به طور روز افزونی برای توسعه این شاخه از گردشگری به کار گرفته خواهد شد. در حال حاضر نشانه هایی دال بر تشکیل زنجیره توریسم درمانی در بخش خصوصی دیده می شود. این روند با ایجاد نام تجاری در این صنعت که به معنای دستیابی به خدمات با کیفیت خواهد بود، حمایت خواهد شد. یکی دیگر از الگوهای توسعه توریسم درمانی که در حال ظهور است، استفاده از لیزینگ می باشد. به عنوان مثال، شرکت هلدینگ پنتای(pantai) که یک فراهم کننده مراقبت های بهداشتی در مالزی است، سرمایه گذاری 40 میلیون رینگت مالزی(8/8 میلیون دلاری) را برای عملیات توریسم درمانی اش مورد هدف قرار داده است. این توسعه از طریق موافقتنامه لیزینگی که با شرکت گروه مراقبت های بهداشتی پارک وی سنگاپور دارد، تامین خواهد شد. این موافقتنامه به ارزش 20 میلیون رینگت مالزی و در طی 12 سال پرداخت خواهد شد. راه حل های بخش دولتی روند دیگری که در حال شکل گیری است، گسترش توافقنامه های دو جانبه بین دولت ها و فراهم کنندگان خدمات سلامت بخش خصوصی است. برای مثال در کشور انگلستان شرکت های زیادی در حال تاسیس هستند که کارشان سازماندهی مسافرت درمانی به مقصد ترکیه، کاستاریکا و هند است. این شرکت ها در تماس مستقیم با بیمارستان های این کشورها هستند. بازاریابی در سال های اخیر، توسعه سایت های اینترنتی که مرتبط با توریسم درمانی است، ملموس شده است. البته بیشتر این سایت ها خدمات یک تامین کننده و یا یک مقصد درمانی را معرفی می نمایند. احتمالا در آینده روند این سایت ها به سمت معرفی خدمات متنوع تر و مقاصد گوناگون تغییر خواهد یافت، فراهم آوردن امکان «وان- استاپ- شاپ» برای توریسم درمانی، کلید موفقیت برای دستیابی به چنین درگاهی منوط به توانایی آنها برای تضمین کیفیت خدمات ارایه شده در کشورهای مقصد و ارتقای خدمات پشتیبان در کشورهای محل اقامت توریسم درمانی است. دولت ها نیز به طور روزافزونی در بازاریابی توریسم درمانی مشارکت می نمایند. به ویژه از طریق وزارت بهداشت یا دیگر سازمان های رسمی که به دنبال ایجاد ارزش افزوده برای محصولات توریسم درمانی هستند. از جمله، اعزام پزشکان مجاز و یا نمایندگان کلینیک ها از کشورهای درحال توسعه به کشورهای منتخب برای کمک به بیماران به منظور برقراری ارتباط با بیمارستان های بالقوه و یا دیگر مراکز درمانی. برخی از این گروه های بازاریابی برای ارتقای توریسم درمانی در نمایشگاه های تجاری شرکت می کنند و به نظر می آید که این روند در آینده گسترش یابد. برخی کشورها مانند اردن، در سفارتخانه های خود به منظور توسعه گردشگری درمانی قرار ملاقات هایی را در نظر می گیرند. پرداخت هزینه های توریسم درمانی در حال حاضر هزینه های مسافرت جهت درمان توسط خود بیماران پرداخت می شود. در آینده، جهانی شدن بازار مراقبت های پزشکی، احتمالا منجر به افزایش توافق های بیمه ای برای پوشش هزینه های مراقبت های بهداشتی خارج از کشور خواهد شد، این پدیده مسافرت بیماران بین کشورهایی که این چنین توافق هایی با یکدیگر دارند را افزایش خواهد داد و در عین حال موجب بروز محدودیت هایی برای کشورهایی می شوند که چنین هزینه هایی را پوشش نمی دهند. در کوتاه مدت، این پدیده موجب قوت گرفتن سفرهای منطقه ای توریسم درمانی به دلیل وجود مناسبت های موجود بین کشورهای منطقه مورد نظر خواهد شد مثلا در منطقه اتحادیه اروپا. ائتلاف و تخصص گرایی شواهد نشان می دهد که کشورهای زیادی سعی دارند تا با افزودن بر وسعت ارائه خدماتشان در توریسم درمانی، سهم خود را از این بازار افزایش دهند، اما در هر حال کشورهایی که علاقمند به حضور در این بازار هستند، باید محصولات پایه توریسم درمانی را در کشورشان فراهم نمایند. تمایل داشتن خدمات گردشگری درمانی توام با خدمات گردشگری تندرستی در برخی از کشورهای دیگر به این معناست که در آینده مرزهای بین این دو بخش کمتر قابل تشخیص خواهند بود. در عین حال در برخی از مقاصد، تخصص های بیشتری فراهم می آید، همان گونه که کیفیت خدمات در مقاصد، رشد بیشتری می یابد. این امر به ویژه برای کشورهایی که قادر نیستند خدمات با هزینه پایین و یا کیفیت بالا ارائه نمایند، از اهمیت ویژه ای برخوردار است. سطح قابل قبولی از تخصص در یک یا دو زمینه مهم توریسم درمانی به چنین مقاصدی، این امکان را خواهد داد تا با سرمایه گذاری منطقی با تامین کنندگان پیشرو بطور موثر رقابت کنند. 2-4-5 مروری بر توریسم درمانی در برخی کشورها در این بخش نگاهی بر 10 مقصد برتر توریسم درمانی دنیا داریم.(سلیمانی،1392) برزیل : در زمینه جراحی های زیبایی مقام اول پرگردشگرترین کشور دنیا را در اختیار دارد. نه تنها شهرهای بزرگ برزیل از قبیل سائوپائولو و ریودوژانیرو، بلکه شهرهای کوچکتر برزیل نیز سالانه میزبان تعداد زیادی توریست درمانی است که انواع جراحی های زیبایی را با قیمت 3000 تا 6500 دلار به مراجعان ارائه می دهند. کاستاریکا : سرزمین آتشفشان ها و جاذبه های بکر گردشگری جهان هرساله 15 درصد از گردشگران درمانی جهان را به منظور ارائه خدمات پزشکی، به ویژه جراحی های زیبایی و دندانپزشکی جذب می کند. شهر سن خوزه و مناطق اطراف آن محل سکونت تعداد زیادی از پزشکان و دندانپزشکان مجرب است. همچنین این کشور جزء پنج مقصد برتر گردشگری منطقه آمریکای جنوبی نیز به شمار می آید. مجارستان : بهشت زیست محیطی و سرزمین چشمه ها و دریاچه ها قرار دارد که بیشترین تعداد گردشگر درمانی در زمینه دندانپزشکی در جهان است. ارائه خدمات درمانی در این کشور محدود به پایتخت نبوده و در سایر شهرها نیز انواع خدمات دندانپزشکی شامل جراحی های زیبایی فک و دندان و همچنین ایمپلنت ارائه می گردد. هند : سرزمین رنگ ها و مزه های گوناگون یکی از مقاصد پرطرفدار گردشگری درمانی است. این کشور در خصوص جراحی قلب و پیوند استخوان، ران و دیگر زمینه های پزشکی پیشرو می باشد. در طول سالهای 2005 و 2006 هیچ کشوری در توریسم درمانی قابل مقایسه با هند نبوده است. هزینه درمانی در هندوستان بسیار پایین تر از هزینه خدمات پزشکی در کشورهای توسعه یافته ای چون آمریکا و انگلستان می باشد. این کشور دارای یکی از مراکز بزرگ جراحی های زیبایی، دندانپزشکی، پیوند مغز استخوان و درمان سرطان ها می باشد که مجهز به آخرین تجهیزات الکترونیکی و تشخیص بیماری است. مالزی : این کشور با جذب سالانه حدود 250 هزار گردشگر درمانی رقیب جدی برای کشورهای همسایه چون هند و تایلند بوده و ارائه دهنده امکانات پزشکی مناسب با هزینه های بسیار خوب است. در این کشور خدمات درمانی همچون یک سری آزمایشات شامل آزمایش خون، تست، سنجش تراکم استخوان، اشعه ایکس از قفسه سینه و تردمیل با هزینه 350 دلار انجام می پذیرد، در مقایسه با 2500 دلاری که برای همین آزمایشات در آمریکا پرداخت باید گردد. مکزیک : این کشور یک مقصد مناسب برای گردشگران درمانی در آمریکاست و بیش از 70 درصد بیماران آمریکایی که در مکزیک تحت درمان قرار می گیرند، در جنوب غربی کالیفرنیا، تگزاس و آریزونا ساکن هستند. بیماران ساکن در این مناطق با حداکثر دو تا شش ساعت رانندگی وارد مکزیک شده و پس از دریافت خدمات درمانی به خانه باز می گردند. بیشترین خدمات درمانی گردشگران مکزیکی شامل چکاپ کامل و خدمات دندانپزشکی است که با قیمت بسیار پایین تر از مراکز درمانی داخل آمریکا ارائه می شوند. سنگاپور : این کشور از سوی سازمان بهداشت جهانی به عنوان دارنده بهترین سیستم پزشکی در آسیا و ششمین سیستم پزشکی برتر در دنیا معرفی شده است. تحقیقات پیشرفته و اعتبار بین المللی در زمینه پزشکی، ایمنی، مورد اعتماد بودن از جمله نقاط قوت صنعت توریسم درمانی در سنگاپور می باشد که این کشور را تبدیل به یکی از مراکز اصلی جذب گردشگران درمانی کرده است. تعداد زیادی از بیماران از کشورهای همسایه نظیر مالزی و اندونزی به این کشور سفر کرده اند و تعداد گردشگران از کشورهای هند و چین، کشورهای جنوب آسیا و خاورمیانه نیز در حال افزایش است. در اواخر سال 2006 بیمارستان های سنگاپور موفق به دریافت گواهینامه اعتبار از سوی کمیسیون مشترک بین المللی آمریکا(JCI) شدند و هم اکنون در تلاش جهت اخذ گواهی های مشابهی در سیستم های اروپایی و آسیایی هستند. کره جنوبی : این کشور برای ارائه خدمات در زمینه جراحی ستون فقرات، سرطان و جراحی های زیبایی هر ساله تعداد زیادی گردشگر از سایر کشورها جذب می کند. بیشتر بیمارستان های کره جنوبی به شکل کامل مجهز به امکانات دیجیتال هستند و مرکز پزشکی دانشکده علوم پزشکی دانشگاه بوسان بیشترین تعداد بیماران خارجی را جذب می کند. تایلند : گردشگری درمانی یک بخش در حال رشد از صنعت گردشگری تایلند به حساب می آید. هزینه درمان در بیمارستان های تایلند در مقایسه با آمریکا بسیار پایین است و در عین حال خدمات پرستاری و مراقبت های پزشکی در سطح بالایی ارائه می شود. برخی بیمارستان های تایلند آمادگی ارائه خدمات گردشگری درمانی به 22 زبان دنیا علاوه بر زبان انگلیسی را نیز دارند. ترکیه : این کشور با دارا بودن امکانات پزشکی در سطح عالی و پزشکان آموزش دیده در غرب، هر ساله میزبان تعداد فراوانی از بیماران خارجی است. دولت ترکیه نیز تدابیر فراوانی برای ارائه خدمات درمانی با کیفیت، امکانات عالی و پرسنل مجرب را به اجرا می گذارد. 2-5 توریسم درمانی در ایران ایران حسب تقسیم بندی سازمان جهانی جهانگردی در منطقه «جنوب آسیا» قرار دارد. 8 کشور افغانستان، بنگلادش، بوتان، هند، مالدیو، نپال، پاکستان و سریلانکا همراه با ایران در این منطقه قرار دارند. سازمان جهانی جهانگردی دارای 6 منطقه است که عبارتند از : آفریقا، آمریکا، شرق آسیا و اقیانوسیه، اروپا، خاورمیانه و جنوب آسیا.(جباری،1387) ایران از موهبت تاریخ و فرهنگ غنی برخوردار است. با داشتن بیش از یک میلیون بنای قدیمی، ابنیه و اماکن تاریخی و تنوع فراوان اقلیمی همراه با قابلیت های بسیار در عرصه گردشگری، کشوری کم نظیر است، اما بر خلاف تمامی این قابلیت ها، سهم ایران از درآمد گردشگری جهان بسیار ناچیز و به میزان 001/0 درصد است. آمار مسافران خارجی ورودی به کشور توسط چهار مرجع( اداره کل اتباع خارجه نیروی انتظامی، اداره کل اتباع خارجه وزارت امور خارجه، سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، سازمان گمرک کشور ) جمع آوری می شود. در سال 1385 تعداد گردشگران خارجی وارد شده به کشور بیش از 7/2 میلیون نفر بوده که نسبت به سال قبل، افزایشی برابر 8/44 درصد داشته است.(منظم،1388) این در حالی است که سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در همان سال تعداد گردشگران ورودی به ایران را 1،816،900 نفر اعلام کرده است. بر اساس آخرین آمار رسمی اعلام شده توسط گمرک ایران مربوط به اواخر بهمن ماه 1386 تعداد مسافران خارجی ورودی به کشور 1،742،398 نفر بوده است که برای دستیابی به تعداد گردشگران باید ضریب 50 درصد را در آن اعمال نمود. به این ترتیب این تعداد بالغ بر 871،000 نفر می گردد. در مقابل سالیانه حدود 4 میلیون و 200 هزار نفر برای گردشگری به خارج از کشور سفر می کنند، یعنی تراز گردشگری کشورمان به شدت منفی است و بخش گردشگری نه تنها ارزآوری ندارد بلکه بدهی ارزی نیز ایجاد می کند.(جباری،1387) بر اساس تحلیل انجام شده، تراز کل گردشگری کشور به لحاظ تعداد بالغ بر 4،558،975 نفر منفی است یعنی گردشگر خارجی ورودی به کشور حدود یک پنجم گردشگر ایرانی خروجی از کشور می باشد. البته لازم به ذکر است با تغییرات سیاسی کشور و روی کار آمدن دولت جدید این روند نیز دچار تغییر شده و در یکسال اخیر افزایش 100 درصدی ورود گردشگران به کشور را شاهد هستیم.(منظم،1388) در خصوص توریسم درمانی نیز باید گفت، از سال ها پیش بیماران مختلفی از کشورهای همسایه به ویژه کشورهای حاشیه خلیج فارس برای درمان به ایران می آمدند. دلایل آنان برای درمان در ایران بسیار متنوع و شامل بازدید فامیلی در حین درمان، فقدان برخی درمان های خاص در کشورهای خودشان، کیفیت بالای درمان در ایران نسبت به کشورهای منطقه و قیمت های مطلوب برای درمان بوده است. در حال حاضر نیز سالیانه تعداد زیادی گردشگر خارجی برای درمان وارد ایران می شوند اما آمار دقیقی از ورودشان وجود ندارد. از طرف دیگر هیچ آمار دقیقی در خصوص بیماران خارجی درمان شده در ایران چه در مراکز درمانی خصوصی و چه مراکز دولتی وجود ندارد. از عوامل محرک این صنعت، می توان به پایین بودن هزینه های درمان در ایران، امکان ارائه خدمات درمانی پیشرفته قلب و عروق، پیوند اعضاء به ویژه پیوند کلیه، کبد، درمان بیماری های چشم، درمان نازایی و جراحی های زیبایی اشاره کرد. از طرف دیگر با دستیابی ایران به درمان برخی از بیماری ها با استفاده از سلول های بنیادی، روش های نوین درمان بیماری ایدز، ارائه درمان های جدید برای بیماری پای دیابتی و ... منجر شده است تا ایران از نظر درمانی مورد توجه کشورهای منطقه و جهان قرار گیرد. موقعيت ويژه جغرافيايي ايران در منطقه وهم مرز بودن با چند كشور كه عمدتا از امكانات درماني و بهداشتي مناسبی برخوردار نيستند مي تواند به جذب سالانه هزاران نفر توريست بيمار در مراكز درماني كشور بينجامد. سابقه درخشان و تاريخي پزشكي و ساير علوم كشور در ميان كشورهاي دنيا آن را نقطه قوتي براي تحقق جذب توريست بيمار در كشور است. همچنين به علت اينكه پزشكان ايراني در داخل و خارج از كشور همواره در كانون توجهات جوامع علمي و پزشكي دنيا قرار دارند، مورد اعتماد گسترده و چشمگير بيماران خارجي هستند. از ديگر قابليت هاي گردشگري درماني در ايران، ظرفيت بالاي بسياري از بيمارستان هاي مدرن و قديمي كشور است که خالي مانده و مي تواند با برداشتن بعضي از مشكلات اين بيمارستان ها، و با ورود بيماران خارجي، شرايط اقتصادي اين مراكز را تقويت و متحول كرد.(اداك، 1385) از ديگر شرايط مثبت براي توسعه گردشگري درماني، ارزاني خدمات درماني در ايران نسبت به ساير كشورهاي منطقه و دنیاست. به گونه اي كه هزينه هاي خدماتي گروه هاي پزشكي، دارو و در عين حال تفاوت در پرداخت هزينه ها نسبت به هزينه مشابه بيماران داخلي و تفاوت اين هزينه ها با هزينه هاي سایر كشورها مي تواند مورد توجه قرار گيرد حتي اگر اين هزينه ها در بخش خصوصي محسوب گردد يعني قيمتي كه بدون يارانه دولت در نظر گرفته شود باز هم نسبت به هزينه هاي عمومي خدمات پزشكي درماني در دیگر كشورها مانند هند، سنگاپور، مصر ارزان تر است.(آرمان1384) از ديگر توانمندي هاي در اين حوزه، ويژگي هاي سياحتي و زيارتي در ايران است كه مورد توجه مسلمانان مي باشد. همزباني، گرايش هاي مذهبي و ديني مشترك درمرزهاي مشترك همسايگان سبب جذب گردشگران درماني به كشور شده است.( باغاني،1386) همچنين هزينه هاي حمل ونقل و ترانسفر جهت سفر به ايران با توجه به نزديكي هاي جغرافيايي از ديگر موارد مهم و راهگشا در اين زمينه مي باشد. دبيرخانه خدمات بين المللي سلامت كه در سال 1385 در مركز نظارت بر اعتبار بخشي معاونت سلامت وزارت بهداشت تشكيل شد به تبيين قوانين و چارت هاي كاري، تشكيل چندين گروه، تعيين استانداردها براي مراكز و شناسايي مراكزي كه قصد فعاليت در گردشگري پزشكي دارند، پرداخت.(سمائي، 1387) اما به دليل نبود نظام جامع و هماهنگ توريسم سلامت كشور، و با توجه به اينكه اين بيمارستان ها در حال حاضر موظف نيستند تعداد بيماران خود را به وزارت بهداشت گزارش كنند، آمار دقيقي از بيماران خارجي كه در ايران درمان مي شوند در دست نيست. از طرفي وجود دلالان درماني مستقر در مرزها و آن سوي كشور كه هدايت كننده انتفاعي بيماران خارجي به داخل كشور است ، باعث سردرگمي آماري مسئولين شده است . در حال حاضر بيمارستان هاي شهيد هاشمي نژاد و ميلاد تهران ، بنت الهدي و رضوي مشهد، نمازي شيراز و بيمارستان امام رضا و مركز درماني آموزشي امام(ره) در اروميه مراکز درمانی هستند که بدون رعايت تعاريف لازمه به گردشگران خارجی خدمت رساني مي كنند. دربرخی شهرها مانند مشهد، اصفهان، تبريز و رشت كه جاذبه هاي توريستي فراوان و قابليت هاي پزشكي براي جذب گردشگران درماني دارند اقداماتي نيز انجام شده است.(اعلم،1387) افتتاح نخستين بخش توريسم درماني كشور در بيمارستان شهيد هاشمي نژاد تهران صريح ترين اقدام وزارت بهداشت ودرمان بود. اين بيمارستان يك نمونه موفق از مديريت قوي دركشور است كه توانسته است به اين سطح از كيفيت خدمات برسد و مي تواند به عنوان يك الگو براي مديريت بخش هاي مختلف دولتي مطرح شود. اين بيمارستان، نخستين مركزي است كه منحصرا در خصوص درمان بيماران كليوي و مجاري ادراري در كشور فعاليت دارد و در حال حاضر يكي از بهترين مراكز به لحاظ تجهيزات و فضاي درماني به شمار مي رود و چرخه كامل درمان بيماري قلب و عروق نيز در اين مركز وجود دارد كه سعي كرده با امكانات خود ساخته درخواست هاي اصلي قانون گذار را اجرا كند.(غفاري، 1386) با توجه به تعريف گردشگري درمانی كه مسافرت به منظور درمان يك سري از بيماري ها ويا انجام يك نوع عمل جراحي در بيمارستان ها و مراكز درماني است، بيمارستان ها بايد نقش هتل بيمارستاني را ايفا كنند تا بيمار را به ترغيب روند درمان و جذب ديگر گردشگران درماني نمايد. بيمارستان هاشمي نژاد تهران اين نقش را به درستي ايفا مي كند، بطوريكه از ركود كامل، فرسودگي و تخريب سال 1381 به يك هتل بيمارستاني تبديل شده است كه در ايران مشابه اين بخش به لحاظ ساختماني دكوراسيون و تجهيزات پزشكي كمتر وجود دارد.(شرافتي،1385) از آنجایی که بر اساس اعلام وزارت بهداشت هر گردشگری که با هدف درمان به ایران سفر می کند بیش از پنج هزار دلار هزینه می نمایدو بر اساس آمار اعلام شده از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری در سال 2012 میلادی بیش از 200 هزار گردشگر سلامت به ایران سفر کرده اند می توان نتیجه گیری کرد که از محل ورود این تعداد گردشگر درآمدی بیش از یک میلیارد دلار وارد چرخه اقتصادی ایران شده است. اگرچه کارشناسان معتقدند تعداد گردشگران سلامت ورودی به ایران بیش از این میزان است و آمار دقیقی در این زمینه ارایه نمی شود. بطور مثال پیش بینی می شود درآمد ایران از محل گردشگری درمانی در حوزه دندانپزشکی در حال حاضر بیش از 100 میلیون دلار در سال است.(بهرامی شبستری،1391) طبق سند چشم انداز بیست ساله ایران باید در زمینه گردشگری سلامت در منطقه اول باشد. بر آن اساس ایران باید به مرکز رفع نیازهای سلامت و درمانی منطقه تبدیل شده و تا سال 1404 به تعداد 20 میلیون گردشگر بین المللی ورودی و به تبع آن 15 میلیارد درآمد ارزی دست یابد. 2-5-1 جایگاه و ساختار برنامه ریزی برای توریسم درمانی توریسم درمانی را می توان به عنوان امری بین دستگاهی دانست که به علت داشتن متولیان متعدد نیاز به هماهنگی بیشتری دارد. سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی و وزارت امورخارجه از جمله دستگاههای هستند که با توجه به حوزه اختیارات خود هر کدام به نوعی در این موضوع تصمیم گیرنده محسوب می شوند. دولت جمهوري اسلامي ايران بر اساس برنامه ريزي هاي خود تا پايان برنامه چهارم توسعه 30 درصد از نيازهاي درماني و بهداشتي كشور را از طريق صدور كالا، خدمات پزشكي و گردشگري درماني فراهم مي كند.(شرافتي،1385) بنابراين براي تقويت ساختار بهداشت و درمان كشور از نقطه نظر گردشگري درماني بايد طرح جامع مورد مطالعه قرار گيرد .ماده 87 قانون برنامه چهارم توسعه كشور درحالي دستيابي به وضعيت مطلوب كشور درزمينه خدمات بين المللي را به عهده دولت گذاشته است كه هنوز وضعيت در زمينه گردشگري سلامت به درستي مشخص نيست.(سمائي،1387) اگر يك برنامه ريزي جامع براي استفاده بهتر از گردشگري درماني در ايران انجام نشود كشورهایي چون هند، سنگاپور، امارات و اردن براي جذب بيماران كشورهايي آسيايي برنامه ريزي مي كنند. هر سال حدود يك ميليون و 500 هزار مسافر با اهداف درماني به سنگاپور، سفر مي كنند. جراحي هاي مهمي مانند قلب باز، روبوتيك و سلول هاي بنيادي در اين كشور به طور روزمره درحال انجام است. هر چند كه اين كشور با كشورهاي تايلند و مالزي و هند در حال رقابت است . هند نيز در دومين نمايشگاه گردشگري درماني كه در لندن برگزار گرديد به عنوان مقصد گردشگري وخدمات درماني جهان معرفي شد . تعداد بيماران خارجي اين كشور نسبت به سال گذشته حدود 7 تا 9 درصد رشد داشته است. عمل باي پس قلب در انگليس حدود 12 هزار پوند هزينه دارد ولي همين عمل در هند فقط 2 هزار پوند هزينه دارد. چكاب كامل نيز براي مردان در انگليس345 پوند ولي در هند 45 پوند هزينه دارد. كره جنوبي با درآمد سالانه 99 ميليون دلار كه از اين صنعت كسب مي كند از جمله كشورهايي است كه برنامه مدوني4 ساله براي تبديل شدن به يكي از قطب هاي گردشگري درماني آسيا دارد .در حال حاضر درمنطقه،كشورهاي مالزي، هند، سنگاپور،امارات، اردن، تركيه، آذربايجان و برخي از كشورهاي آسياي مركزي و قفقاز و روسيه سفيد از جمله رقباي ايران در بحث گردشگري سلامت محسوب مي شوند.(سمائی،1387) با توجه به اينكه عمل جراحي قلب باز در ايران رقمي در حدود 5 تا 6 ميليون تومان براي بيماران ايراني هزينه دارد همين عمل جراحي در تايلند حدود 20 ميليون تومان است. بنابراين ايران مي تواند علاوه بر جذب گردشگراني از جنوب شرقي آسيا از اروپا نيز بيمار پذيرش نمايد و اين يك مزيت اقتصادي براي ايران است. علاوه بر بيمارستان ها و پزشكان و افزايش سطح كيفي آنها هزاران آژانس گردشگري و واحد هاي خدماتي نيز با وارد شدن به اين نوع توريسم علاوه بر اشتغال زايي سود هاي بسياري نصيب شان مي شود. توريسم درماني نيز باعث مي شود كه صنعت هواپيمايي به صورت آمبولانس هاي هوايي توسعه پيدا كند. البته اين مستلزم بازاريابي و روشهاي جذب گردشگران درماني است. اگر فراموش نكنيم كه در منطقه ای ساكن هستيم كه 245 ميليون نفر در اطراف آن ساكن كشورهاي عربي هستند ودرصد بسيار بالايي از آنها دركشورهاي اروپايي و آمريكايي خدمات پزشكي و درماني مي گيرند، مي توانيم تصور بكنيم كه بيماران اين كشورها به جاي رفتن به كشورهاي دور، اگر به كشور ما مراجعه نمايند، چه ميزان مي توانند به اقتصاد سلامت و گردشگري ما كمك كنند. چرا از 40 تا 50 ميليارد دلاري درآمد ارزي كه از طريق توريسم درماني عايد كشورهاي اروپايي و آمريكايي مي شود، ايران نيز سهمي نبرد؟ با توجه قدمت تاريخي پزشكي و داشتن جاذبه هاي فراوان گردشگري در ايران، و وجود مراكز درماني منحصر به فرد درمقايسه با كشورهاي مجاور، پايين بودن هزينه هاي درماني و پتانسيل هاي جاذبه هاي گردشگري بستري بسيار مناسب براي سرمايه گذاري در صنعت گردشگري سلامت براي ايران فراهم شده باشد، مشروط بر اينكه برنامه ريزي مناسبي براي سبقت بر رقبا داشته باشيم.(كارگر، 1386) در جدیدترین اقدام توافقنامه تشکیل « شورای راهبری گردشگری سلامت » فی مابین سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت امور خارجه و سازمان نظام پزشکی کشور در تاریخ 5/1/1393 امضاء گردید که طی آن شورای مذکور با عضویت معاونین دستگاههای فوق الاشاره و رئیس سازمان نظام پزشکی وظیفه هماهنگی در سیاستگذاری، نظارت و برنامه ریزی به منظور ایجاد و توسعه زیرساخت های مورد نیاز و همچنین تدوین دستورالعمل ها و آیین نامه های لازم به منظور ساماندهی کلیه فعالیت های مرتبط با این موضوع را بر عهده دارد. 2-5-2 نقاط قوت، ضعف، تهدیدها و چالش های توریسم درمانی در ایران بر اساس مطالعات و بررسی های صورت گرفته عمده نقاط قوت، ضعف، فرصت، تهدید و همچنین چالش ها و موانع پیش روی گردشگری درمانی در ایران موارد ذیل عنوان گردیده است : 2-5-2-1 نقاط قوت و فرصت ها توجه دولت به این بخش در سیاست های کلیدی خود از جمله برنامه های چهارم و پنجم توسعه، نقشه جامع علمی کشور منابع متعدد برای تقاضا از جمله ایرانیان مقیم خارج از کشور، بیماران کشورهای همسایه و مسلمانان جزء ده کشور برتر جهان از لحاظ آثار تاریخی و فرهنگی جزء پنج کشور برتر جهان از لحاظ جاذبه های طبیعی و صنایع دستی زیرساخت های فیزیکی مناسب(بیمارستان و مراکز تحقیقی) پایین بودن نسبی قیمت های ارائه خدمات تشخیصی ،درمانی و اقامتی توسعه مراکز خصوصی ارائه دهنده خدمات سلامت طی سالهای گذشته مجهز بودن مراکز ارائه دهنده خدمات سلامت به تجهزات پزشکی مدرن تجانس و مشارکت فرهنگی و زبانی با کشورهای همسایه محیط فرهنگی مناسب برای کشورهای مسلمان شهرت پزشکان ایرانی به ویژه در کشورهای منطقه دستیابی ایران به موفقیت های جدید در عرصه پزشکی تربیت سالیانه 3000 پزشک توسط دانشگاه های علوم پزشکی وجود مراکز تحقیقاتی معتبر از جمله پژوهشکده رویان، انستیتو پاستور و ... تمایل بخش خصوصی به فعالیت و سرمایه گذاری در این زمینه افزایش دسترسی به بازار جهانی گردشگری درمانی از طریق بازاریابی مناسب به خصوص در کشورهای حوزه خلیج فارس برگزاری کنگره ها و کنفرانس های علمی و تجهیزات پزشکی بین المللی 2-5-2-2 نقاط ضعف و تهدیدها تاثیر معکوس بر عدالت در دسترسی به خدمات سلامت با کیفیت مطلوب چنانچه صرفا بخش خصوصی متولی امر توریسم درمانی در کشور گردد می تواند منجر به خروج متخصصین از مراکز دولتی شده و به بی عدالتی سلامت دامن بزند. از دست دادن جامعه محلی به دلیل عدم برخورداری از خدمات ارائه شده به بیماران خارجی انحراف بیشتر منابع از بخش پیشگیری به بخش درمان به دلیل درآمدزایی بیشتر واردات بیشتر تجهیزات پزشکی مدرن و در نتیجه افزایش هزینه های تشخیصی و درمانی شهروندان کنترل و نظارت بر بیماری های مسری و احتمال ورود این بیماری ها به کشور فراهم می شود تحریم های سیاسی و اقتصادی ناامنی سیاسی در ایران از دیدگاه گردشگران خارجی به دلیل تبلیغ های نادرست رسانه های غربی برنامه ریزی های دقیق و سرمایه گذاری های کلان رقبای فعلی جهت حفظ و افزایش سهم بازار خودداری شرکت های بیمه ای خارجی به انتقال پذیر نمودن بیمه نامه ها در ایران عدم اشتراک زبانی با بازارهای هدف 2-5-2-3 چالش ها و موانع پیش روی صنعت گردشگری درمانی در ایران فقدان تولیت مشخص فقدان نظام جامع گردشگری سلامت، تعریف و تدوین قوانین، سیاست ها و برنامه ها کمبود زیرساخت ها عدم وجود سیستم نظارتی مدون و قدرتمند فقدان حمایت های لازم از بخش خصوصی فقدان نظام بازاریابی و اطلاع رسانی مشخص فهرست منابع : الف) فارسی : آقا رحیمی،ز.1389. راهکارهایی برای توسعه صنعت گردشگری پزشکی در ایران. مدیریت اطلاعات سلامت.ویژه نامه زمستان 1389. باغاني، علي رضا، 1386 ،پول هاي كه بيماران به ايران مي آورند بهرامي،رحمت اله.1389. بررسي قابليتها و تنگناههاي توسعه گردشگري روستايي در استان كردستان،چهارمين كنگره جغرافيا دانان جهان اسلام پاپلی یزدی،م و سقایی،م. 1385. گردشگری : ماهیت و مفاهیم. انتشارات سمت. حقیقی، ک و ضیایی،م و جعفری،ق.1385. اولویت بندی عوامل مربوط به توسعه گردشگری درمانی ایران. فصلنامه مطالعات جهانگردی،شماره 11 و 12. جباری،علیرضا.1387. وضعیت موجود گردشگری پزشکی در ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد. جعفری،قاسم. پاییز 1387. اولویت بندی عوامل مربوط به توسعه گردشگری درمانی در ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد. رهبری،مریم و اخوان بهبهانی،علی.1389. نگاهی به وضعیت گردشگری سلامت در ایران و جهان.گزارش مرکز پژوهش های مجلس. سازمان توسعه و تجارت ایران. 1386. توریسم درمانی در ایران و جهان. گزارش سالانه دفتر بررسی بازار کالا و خدمات. 10- شالبافیان،علی اصغر. 1386. راهکارهای توسعه گردشگری سلامت با تاکید بر گردشگری پزشکی. پایان نامه کارشناسی ارشد. 11- گندمكار،امير.1390.تعيين تقويم گردشگري استان هرمزگان براساس آسايش اقليمی،مجموعه مقالات هفتمين همايش ملي خليج فارس 12- گزارش عملکرد سال 1392 معاونت گردشگری اداره کل میراث فرهنگی،صنایع دستی و گردشگری استان خراسان رضوی. 13- منظم،کامبیز.1388. تجربیات سایر کشورها درباره گردشگری درمانی و ارائه راهکار برای کشور. گزارش مرکز پژوهش های مجلس. 14- مستندات سازمان میراث فرهنگی ،صنایع دستی و گردشگری کشور و وزارت بهداشت،درمان و آموزش پزشکی. 15- سایت استانداری خراسان رضوی به نشانیostandari.khorasan.ir 16- سایت اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری خراسان رضوی به نشانیrazavi-chto.ir‏ 17- سایت دانشگاه فردوسی مشهد به نشانی um.ac.ir 18- سایت سازمان جهانی جهانگردی UNWTO به نشانی unwto.org ب) لاتین : Caballero, Danell, Mugombac(2007).“ Medical Tourism and Entrepreneurial Opportunities – a conceptual framework for entry into industry “, Master Thesis, School Economic and Law , goteborg university, Connell, John,( 2005),“Medical Tourism: Sea, sun, sand and … surgery”, Tourism Management, Volume 27 Drager, N. and R.D. Smith, Trade in Health Services. World Bank Institute,Washington, 2009 Garcia , Besinga , (2005 ), “Challenges and Opportunities in the Philippine Medical Tourism Industry”,SGV Review Hafidzah Ikbar,EBIS Info-Consultant"Medical Tourism in Asia-Pacific"Enterpriseone Business Information Services, 2007. Harahsheh ,s.s,Curative tourism in Jordan and its potentioal development,thesis for fulfillment of MA in Europian Tourism Management (ETM) Bounemouth Ubiversity,2002. Herrick, D.M., Medical Tourism: Global Competition in Health Care. NCPA Policy Report No. 304, National Center for Policy Analysis, Dallas, Texas, 2007 Jahani, M.A. 2008. The Designation of Globalization Pattern of Hospitals Services in Iran. Dissertation Health care Management Tehran, Science and Research Branch,Islamic Azad University. Kazemi Z. Study of Effective Factors for Attracting Medical Tourism in Iran. [Master Thesis of Management], Lolea University of Technology, Faculty of Business Administration and Social Sciences; 2008 Lee, C.G. 2009. Heath care and tourism: Evidence from Singapore. Journal of Tourism, Elsevier Ltd, doi:10.16. McKinsey report on medical Tourism. posted on may 2008 Teh,I.Chu,C. Supplementing Growth With Medical Tourism, APBN: 2005