مبانی نظری و پیشینه تاثیر خشکسالی بر توسعه پایدار (docx) 40 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 40 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

مقدمه ......................................................................................................... 9 تعاریف و مفاهیم آب و هوا و عناصر آن ............................................................ 10 2-1- آب هوا (اقلیم) .......................................................................................11 2-2- عناصر آب و هوایی 2- 2-1- دما ...............................................................................................14 2-2-2 – تاثیر تابش بر دما ............................................................................. 15 2-2-2-1- مناطق انرژی تابشی ایران ............................................................... 16 2-2-3- بارش ............................................................................................. 17 2-2-3-1- نواحی بارشی ایران ........................................................................ 18 2-3 – عوامل آب و هوایی 2-3-1- عرض جغرافیایی و تابش .................................................................... 20 2-3-2- دوری و نزدیکی به دریا ..................................................................... 21 2-3-3- ارتفاع از سطح دریا .......................................................................... 22 2-3-4 – رطوبت .........................................................................................22 2-3-4-1- رطوبت مطلق و رطوبت نسبی ..........................................................23 2-3-5 باد ................................................................................................. 24 2-4- خشکسالی .......................................................................................... 26 2-4-1- انواع عمده خشکسالی ........................................................................ 26 2-4-2- خشکسالی در ایران ........................................................................... 28 پدیده ال نینو ............................................................................................... 29 2-4-3- انواع خشکسالی ............................................................................... 31 خشکسالی هواشناسی .................................................................................... 32 خشکسالی کشاورزی .................................................................................... 33 خشکسالی هیدرولوژیکی ............................................................................... 34 2-4-4- آغاز و خاتمه خشکسالی ..................................................................... 38 2-4-5- فراوانی خشکسالی ............................................................................ 38 2-4-6- وسعت منطقه ای خشکسالی ................................................................. 39 2-4-7- دوره تناوبی رخداد خشکسالی .............................................................. 39 2-5- تعاریف و مفاهیم توسعه ......................................................................... 41 2-5-1- شاخص های توسعه ........................................................................... 45 2-6- مفاهیم توسعه پایدار .............................................................................. 47 2-6-1- شاخص های توسعه پایدار ................................................................... 49 2-7-1- تعریف روستا .................................................................................. 50 2-7-2- توسعه روستایی ............................................................................... 50 2-8-1- برنامه چیست ؟ ................................................................................ 52 2-8-2- برنامه ریزی و جایگاه آن در اهداف توسعه ای ......................................... 54 مقدمه در هر مطالعه مبانی نظری یعنی ادبیات مطالعه از برجستگی ویژه ای بر خوردار است . چون دانستن تعاریف و مفاهیم می تواند ما را در شفاف سازی مطالعه کمک کند. لذا با این دیدگاه تلاش شد تا به تعریف واژه هایی که ابعاد بنیادی مطالعه را تشکیل می دهد ، بپردازیم ؛ و بر مبنای آن روند مطالعه را شکل دهیم و نتایج مورد نظر را از آن استخراج کنیم و در نهایت با حصول نتایج ، پیشنهادات را ارائه نماییم . تعاریف و مفاهیم آب و هوا و عناصر آن کشور ما ایران سرزمینی متنوع از لحاظ آب و هوایی و محصولات کشاورزی است و تنوع آب و هوایی در مقطع زمانی مشخص سبب می شودکه ما انواع تولیدات کشاورزی را همزمان با هم داشته باشیم ؛ به طوریکه در برخی از شهرهای شمالی و شمالغربی و غرب کشور در فصل زمستان برف و کولاک وجود دارد و در همین زمان در نواحی جنوبی کشور آب و هوا ایده آل و عاری از برف است و شاید مردم جنوب کشور ما هرگز برف را ندیده اند و یا از نواحی شمال کشور که سراسر پوشیده از پوشش گیاهی سبز و جنگل های انبوه است ، به نواحی مرکزی فلات ایران می رسیم که جز مناطق نیمه بیابانی و بیابانی است . تفاوت بارش ها در نواحی کشور متفاوت است مثلا در انزلی در استان گیلان میانگین بارش سالیانه به بالای 2000 میلیمتر میرسد و در ایرانشهر در استان سیستان و بلوچستان این بارش از 52 میلیمتر در سال تجاوز نمی کند که البته توزیع بارش هم طوری است که شاید همین 52 میلیمتر در یک روز ببارد و حتی موجب خسارت جانی و مالی گردد . به هر روی برخی از مناطق کشور با خشکسالی دست به گریبان هستند که خود باعث مشکلات زیادی شده است و بر زندگی مردم به خصوص روستانشینان که منبع درآمد و اقتصاد اغلبشان وابسته به زمین کشاورزی و به دنبال آن منابع آب کافی می باشد ، به شدت اثر گذار بوده است و حتی در برخی از موارد منجر به مهاجرت و ترک منطقه شده است . به همین دلیل در این فصل به بیان تعاریف پایه از شرایط آب و هوایی و توسعه می پردازیم تا بتوانیم با توجه به اصول اساسی و تعاریف اصلی شرایط منطقه مورد مطالعه را به خوبی درک کنیم . 2-1- آب هوا (اقلیم) اقلیم واژه ای عربی است که از کلمه یونانی کلیما (Climate) گرفته شده و در فارسی به نام کلی آب و هوا به کار برده می شود . ( علیزاده وهمکاران ، شماره 182) در لغت نامه دهخدا اقلیم به معنی خمیدگی ؛ انحنا و انحراف و اصطلاحا به معنی تمایل و انحراف ناحیه ای از زمین نسبت به آفتاب توضیح داده شده است . در فرهنگ عمید نیز اقلیم کلمه ایست یونانی به معنی مملکت ، کشور ، ناحیه و قطعه ای است از عالم که از لحاظ آب و هوایی و سایر اوضاع و احوال طبیعی از منطقه و قطعه دیگر جدا شده باشد . پیشینیان کلمه خشکی های عالم را به هفت قسمت تقسیم نموده و هر قسمت را اقلیم نایده اند . کلمه شهر در زبان فارسی همان اقلیم می سازد و اصطلاحا مانند هفت شهر و هفت اقلیم در ادبیات ما متأثر از طبقه بندی یونانی هاست . ( www. civilica.ir، خام چین ، 1385 ) شکل 2-1- اقلیم در کره زمین http://climate.gmu.edu : منبع آن بخش از علوم زمین را که به مطالعه اتمسفر ( هواسپهر یا جو) سیاره زمین در یک مقطع زمانی بسیار محدود می پردازد ، ((علوم اتمسفری)) یا هواشناسی می نامند . شاخص ترین این علوم هواشناسی و آب و هواشناسی است . عمده ترین عامل تفکیک این دو علم مقیاس زمانی است ؛ زیرا مطالعه اتمسفر در مقیاسهای زمانی و مکانی متفاوت انجام می شود ، به طوریکه اقلیم شناسی را می توان هواشناسی دراز مدت و در مقیاس بزرگ در نظر گرفت . اصطلاح ((هوا))، شرایط جوی موجود در زمان معین و محدود را مشخص می کند . هوابرآیند عملکرد فرآیند های متعدد و تغییرات حاصل در عوامل کنترل کننده جو است . در هواشناسی سعی می شود با استفاده از اصول و مفاهیم فیزیکی و مدل های تجربی ، عناصر و عوامل به وجود آورنده هوا شناسایی شود تا در نتیجه این شناخت بتوان وضع هوا را در کوتاه مدت پیش بینی کرد . بدیهی است که وضع هوا ، پیوسته تغییر می کند ، اما معمولا در هر مکان مشخص ، در طول سال یک هوای معین به دفعات بیشتری جابه جا می شود ، به طوریکه از نظر فراوانی ، این هوا در آن مکان نمود بیشتری می یابد . این هوا در هر منطقه ، (( آب هوای آن منطقه )) به حساب می آید . پس آب و هوا (اقلیم) عبارت است از : هوای غالب در یک محل در دراز مدت . اقلیم هم مانند هوا در حال تغییر است و فقط در مدت زمان طولانی با ترکیب عناصر و با اثر گذاری عوامل آب و هوا توزیع بهنجار پیدا می کند . در تغییرات آب و هوای یک منطقه یا توزیع آب و هوا ها در سطح زمین ، علاوه بر تاثیر عوامل دینامیکی و فیزیکی اتمسفر ، ناهمواری سطح زمین ، پوشش گیاهی آن ، آب و خاک و عرض جغرافیایی نیز موثرند . ( کاویانی و همکار، 1387 ، 5) مطالعات توصیفی آب و هوا بطرق مختلف صورت می گیرد ، از جمله طبقه بندی کوپن و تورنت ویت ، نیز در قرن بیستم شکل گرفت . این دو با استفاده از میانگین عناصر آب و هوایی ، مانند دما، رطوبت و تبخیر ، آب و هواهای مختلف زمین را طبقه بندی کردند . مشکل عمده این کارها عدم ارزیابی مجموع عناصر آب و هوایی به صورتی یکپارچه بود . یا کوبس ، در طول جنگ جهانی دوم ، به منظور استفاده علمی از دانسته های آب و هوایی و پیش بینی شرایط آب و هوایی آینده ، آب و هواشناسی سینوپتیک را به معنی واقعی و عملی آن مطرح کرد . به نظر او برای طبقه بندی و تبیین آب و هوا باید از مجموعه سیستمهای فشار ، مانند سیکلونها ، جبهه ها ، موج ها و جهت باد ، استفاده کرد و تمام عناصر آب و هوایی یک محل یا منطقه را یکجا مورد بررسی قرار داد . ( کاویانی و همکار، 1387 ، 9) حال که سیر تحول و تکامل علوم آب و هواشناسی را برشمردیم به تبیین عناصر آب و هوایی شامل دما ، بارش و عوامل آب و هوایی شامل عرض جغرافیایی ، دوری به نزدیکی به دریا ، رطوبت و ارتفاع می پردازیم و جایگاه هر یک از عوامل فوق در ایجاد نواحی مختلف آب وهوایی را معین می کنیم . در این رابطه عوامل موثر در آب و هوای ایران به دودسته بیرونی و محلی تقسیم می شوند . عوامل محلی آنهایی هستند که در خود محل قرار دارند و اثر آب و هوایی آنها از سالی به سال دیگر چندان تفاوتی ندارند . تابش خورشید و ناهواریها جزو عوامل محلی به حساب می آیند و عوامل بیرونی به عوامل اتلاق می شود که از بیرون وارد ایران می شوند. سیستمهای فشار و توده های هوا جزو این گروه به حساب می آیند . ( علیجانی ، 1379 ، 23) 2-2- عناصر آب و هوایی دما مقداری از انرژی تابشی خورشید توسط عوارض سطح زمین جذب شده ، تبدیل به انرژی حرارتی می شود. این انرژی ، به شکل ((دما)) یا درجه حرارت جلوه می کند . در بین عناصر اقلیمی مختلف ، دما و همچنین بارش اهمیت خاصی دارند . گرچه اصلی ترین عامل ایجاد دما ، انرژی حاصل از جذب تابش کوتاه خورشیدی در سطح زمین است ، عوامل دیگری نیز در چگونگی دمای مناطق مختلف سطح زمین تعیین کننده اند ، که عبارتند از : شرایط تابشی و ارتباط آنها با عوارض سطح زمین هدایت گرمایی در قشر فوقانی سطح زمین ارتفاع از سطح زمین ناهمواری و جهت آفتابگیری جابه جایی افقی و عمودی هوا ابرناکی جریانهای اقیانوسی ( کاویانی وهمکار ، 1387 ، 112) تاثیرتابش بر دما دمای مناطقی که در معرض تابش شدید خورشیدند ، در صورتی که بخش قابل ملاحظه ای از این تابش جذب شود ، بالاست . اگر شرایط تابش ، همانند مناطق گرمسیری ، در تمام طول سال بالا باشد ، نوسان سالانه دمای زیاد حاکم بر محیط ، چندان زیاد نیست . بر عکس در منطق معتدل و عرض های بالا تغییرات سالانه تابش بسیار مشخص و در نتیجه نوسان سالانه دما نیز شدید است . اتلاف شدید انرژی تابش از سطح زمین ، به کاستن دمای محل منجر می شود ؛ بنابراین ، جذب هرز تابش در سطح زمین ،برای روند روزانه و سالانه دما ، چه از نظر کمی و چه از نظر کیفی ، تعین کننده است . ( کاویانی و همکار ، 1387، 113-112) شکل 2-2- دما در مناطق مختلف کره زمین www.camelclimatechange.org : منبع 2-2-2-1- مناطق انرژی تابشی ایران کشور ایران از نظر دریافت انرژی تابشی به چهار ناحیه تقسیم می گردد . سواحل دریای خزر که به علت کمتر بودن ساعات آفتابی و ارتفاع کم از سطح متوسط دریا ، از حداقل انرژی تابشی روزانه برخوردار است . تمام مناطق آذربایجان و بخشی از کردستان واقع در شمال خط رشت – همدان – سنندج ، و قسمتهای شمال شرقی کشور در شمال خط گرگان – تربت جام از میانگین تابشی روزانه کمتر از 389 کالری بر سانتیمتر مربع برخوردار است . در این ناحیه طول روز و شدت تابش در زمستان کمتر است و ابرناکی آسمان هم نسبتا زیاد است . منطقه تابشی زیاد که شامل دامنه های جنوبی کوههای البرز ، ارتفاعات جنوب خراسان ، زاگرس میانی ، جلگه خوزستان و سواحل جنوبی کشور می باشد . در این منطقه ، در شمال زاویه تابشی دوره سرد مایلتر و طول روز کوتاهتر است . اما در دوره گرم هم زاویه تابش در دامنه ها عمودیتر و هم طول روز طولانیتر است . در قسمت های ساحلی هم وجود بخار آب جو تا اندازه ای ورود انرژی را تعدیل می کند . منطقه تابشی خیلی زیاد که شامل زاگرس جنوبی ،دشت لوت ، چاله جازموریان و ارتفاعات بشاگرد است . در این منطقه ، اثر دریاها بسیار کمتر است ، ارتفاع از سطح دریا کم است ، عرض جغرافیایی پایین است ، و بیشتر اوقات سال آسمان صاف است . در نتیجه ، بالاترین مقدار انرژی تابشی روزانه را دریافت می کند . ( علیجانی ، 1379، 18-17 ) شهرستان ورامین جز دسته سوم نواحی بارشی است به طوریکه تابستانهای گرم با زاویه تابشی عمود بر سطح زمین است که خود برای تولید میوه های تابستانی امری ضروری است ولیکن تبخیر آب های سطحی در این نوع تابش بسیار بالاست . بارش بارش زمانی اتفاق می افتد که هوای مرطوب و عامل صعود ، هر دو با هم در منطقه ای وجو داشته باشند ؛ به عبارت دیگر ، هوای مرطوب باید تا ارتفاع معینی بالا رود تا بر اثر سرد شدن آدیا باتیک ، به نقطه اشباع برسد و در مرحله بعد ، ابر بارش را پدید آورد . نبود هر یک از این دو عامل مانع وقوع بارش می شود . صعود هوای مرطوب برای ایجاد بارش به عوامل متعددی نسبت داده شده است . بر اساس این عوامل صعود ، بارش را به انواع جداگانه ای تقسیم کرده اند . متداولترین این انواع عبارتند از : بارش جبهه ای یا سیکلونی ، بارش همرفتی و بارش کوهستانی . ( کاویانی و همکار ، 1387 ، 239 ) شکل 2-3- نحوه ایجاد باران www.ec.gc.ca : منبع 2-2-3-1- نواحی بارشی ایران همانند در جه حرارت ، پراکندگی مکانی بارش درکشورمان هم از تنوع بسیار بالایی برخوردار است . به ویژه اینکه قسمتهای بیشتری از کشور از بارندگی کمتری برخوردار است . از طرف دیگر عوامل صعود و منابع رطوبتی بارش در قسمتهای مختلف کشور ، حتی با بارندگی نسبتا مساوی فرق می کند . در هر نوع طبقه بندی که به کاربرده شود ، قسمتهای وسیعی با دامنه بارندگی بالا در یک گروه قرار می گیرند . ایستگاههای هواشناسی بمنظور بررسی و پیش بینی اوضاع جوی و یا مطالعه آب و هوای منطقه (CLIMAT) به دو دسته تقسیم می شوند : الف : ایستگاههای سینوپتیک ( Synopic Station ) ب : شبکه ایستگاههای کلیماتولوژی ( Climatological Network ) اندازه گیری ایستگاههای سینوپتیک ، عبارتند از : ایستگاههای سینوپتیک سطح زمین ، دریا و اقیانوسها که عوامل جوی سطح زمین و نزدیک آن را اندازه گیری میکند . ایستگاههای جو بالا که فشار ، درجه حرارت ، رطوبت ، سمت و سرعت باد را در ارتفاعات مختلف جو تعیین می نماید . ایستگاههای خودکار ، قادرند عوامل مختلف جوی در سطح زمین را بطور خودکار اندازه گیری و در فاصله دورتری در دسترس قرار دهند . اندازه گیری شبکه ایستگاههای کلیماتولوژی عبارتند از : ایستگاههای اقلیم شناسی که فقط سه نوبت در روز پارامترهای مهم هواشناسی را دیده بانی و در دفاتر مخصوص ثبت میگردد. ایستگاههای کشاورزی  ایستگاههای باران سنجی که آمار آنها بیشتر مورد نیاز مؤسسات و سازمانهای تحقیقاتی در زمینه کشاورزی و آبیاری می باشد. زمان و ساعت دیده بانی : برای اینکه بتوان عوامل جوی دیده بانی شده را از ایستگاههای متعدد هواشناسی دریافت و روی نقشه های سینوپتیک ترسیم و آنالیز نمود ، در مرحله اول لازم است کلیه گزارشات در رأس ساعت معینی انجام شود و همزمان باشند و جهت اجرای این منظور بستگی به این دارد که تمام ایستگاههای دیده بانی از ساعت های محلی ( وقت محلی ) استفاده ننموده و مبدأ زمان معینی را در نظر بگیرند . برای این منظور از وقت و زمان متوسط نصف النهار گرینویچ UTC ( زمان هماهنگ شده بین المللی ) استفاده میشود و کلیه ایستگاههای هواشناسی موظفند گزارش خود را ، رأس ساعت معین UTC تهیه و ارسال نمایند . اختلاف افق تهران با ساعت گرینویچ سه ساعت و 31 دقیقه است ولی برای محاسبه وقت UTC در ایستگاههای هواشناسی ایران از ساعت رسمی کشور سه ساعت و 30 دقیقه کسر می کنیم یعنی ساعت 12 ظهر بوقت تهران ، ساعت 8/30 صبح بوقت گرینویچ می باشد. با استفاده از ویژگی های مهم بارندگی و با استفاده از روش سینوپتیک ، کشور ایران به پنج ناحیه آب و هوایی تقسیم شده است ، که عبارتند از : ناحیه خزر غربی ناحیه خزر شرقی ناحیه کردستان ناحیه آذربایجان و زاگرس اصلی ناحیه خراسان شمالی ناحیه خشک ( علیجانی ، 1379 ، 139- 138 ) عوامل آب و هوایی عرض جغرافیایی و تابش تابش خورشید منبع اصلی انرژی سیاره زمین و عامل اصلی کنترل حیات آب و هوا در سطح زمین به شمار می آید . انرژی خورشید ، با کنترل حرارت سطح زمین ، پراکندگی زمانی و مکانی رطوبت و فشار را نیز تعیین می کند . ( کاویانی و همکار ، 1387 ، 57) از آنجا که عرض جغرافیایی بر دما و بارش و به تبع پوشش گیاهی موثر است و این عوامل به هر نحوی تحت تاثیر این عامل قرار دارند . عرض جغرافیایی بوجود آورنده زاویه تابش می باشد و به طور کلی عرض جغرافیایی یکی از عوامل عمده تغییرات در کسب انرژی تابشی توسط سطح زمین است که تغییرات دما و تفاوت های آب و هوایی را باعث می گردد ؛ زیرا جهت قرار گیری زمین درمدار گردش خود بدور خورشید ، طوری است که بیشترین تابش خورشیدی بر مدار استوای زمین می تابد . بطوریکه زاویه تابش در این مدار همیشه نزدیک به قائم و یا قائم است و حداکثر انرژی به حداقل سطح می رسد ، سپس در فاصله بین مدار استوا و مدار راس السرطان در نیمکره شمالی و مدار راس الجدی در نیمکره جنوبی که محدوده تقریبا 23 درجه شمالی و جنوبی را شامل می شود بیشترین انرژی تابیده می شود و بعد از این دو مدار زاویه تابش رفته رفته حالت مایل پیدا کرده و انرژی رسیده از خورشید می بایستی بر سطح گسترده تری تابیده شود ، بنابراین مقدار انرژی ثابت بایستی سطح بیشتری را گرم نماید بنابراین هر چه از دو مدار فوق دور شویم میزان انرژی دریافتی کاسته میشود به طوریکه در قطب ها به حداقل می رسد .( اصغری مقدم ،1384، 31) اکنون که کشور ما در بخش جنوبی منطقه معتدله قرار دارد ، در منطقه حنوب کشور ما با تابش عمودی و مستقیم نور خورشید مواجه هستیم ولیکن با پیشروی به سمت مناطق بالاتر و شمال کشور نور خورشید به صورت متمایل تر می تابد و بدین صورت انرژی دریافتی از خورشید به مراتب کمتر و میزان درجه حرارت کاهش می یابد . دوری و نزدیکی به دریا وجود بخار آب در نواحی مجاور دریاها و منابع رطوبتی باعث تعدیل در انرژی دریافتی از خورشید می گردد . که گرچه در فصول گرم می توانند مشکل آفرین گردند ولی در فصول سرد باعث کاهش تأثیرات دمای پایین می شود . در این مورد بایستی به عامل عمق آب دریا هم که در تعدیل آب و هوای ساحل تاثیر گذار است اشاره شود . ( اصغری مقدم ،1384، 32) ورامین از جمله شهرهای ایران است که از منابع دریا دور است به همین دلیل دارای زمستانهای سرد و خشک و تابستانهای گرم و خشک است . به همین دلیل قسمت جنوبی شهرستان جز کویر مرکزی ایران می باشد . ارتفاع از سطح دریا عامل ارتفاع یکی از مهمترین علل کاهش دما می باشد . بر اساس محاسبات انجام شده گرادیان دما در اکثر نقاط داخل فلات ایران حدود 6/0 درجه سانتیگراد برای هر 100 متر است . به عبارت دیگر با افزایش هر صد متر ارتفاع برابر 6/0 درجه سانتیگراد از درجه دما کاسته می گردد .کاهش دما به همراه افزایش ارتفاع نتیجه چند عامل است از جمله می توان گفت هر چه از میزان ارتفاع کاسته می گردد از فشار هوا کاسته می گردد ودر این حالت ملکول های هوا از تراکم کمتری برخوردار می شوند و چون این ملکول های هوا نقش عمده ای در انتقال انرژی دارند بنابراین افزایش فاصله بین ملکول ها کاهش دما را به دنبال دارند . از طرف دیگر چون همیشه بین مناطق مرتفع و پست تبادل انرژی برقرار می باشد و این تبادل انرژی خود باعث جابه جایی هوا یعنی جریان باد می گردد ، بنابراین باد عاملی می گردد که گرما را از محل دور می کند و به جای آن هوای سرد جانشین می گردد . ( اصغری مقدم ،1384، 33) رطوبت هوای خشک در طبیعت وجود ندارد و حتی در هوای ظاهرا خشک بیابانها هم مقداری رطوبت موجود است . رطوبت هوا بر روی دریاهای منطقه حاره ، در بهترین شرایط ، حدود 4 درصد از ترکیب جو را اشغال می کند . رطوبت به سه حالت بخار ، مایع و جامد وجود دارد . در هوای صاف و معمولی رطوبت به صورت بخار است که به چشم دیده نمی شود . رطوبت موجود در ابرها به صورت قطرات آب یا بلورهای یخ است که در شرایطی خاصی ، از جو تخلیه می شوند . بنابراین ، حالت غالب رطوبت در جو ، بخار آب است . ( کاویانی و همکار ، 1387، 206 ) 2-3-4-1- رطوبت مطلق و رطوبت نسبی رطوبت مطلق : بر حسب تعریف رطوبت مطلق عبارت است از میزان بخار آب موجود در حجم معینی از هوا ، که حداکثر آن به میزان درجه حرارت و فشار هوا بستگی دارد ؛ که بر حسب میلی گرم در متر مکعب بیان می شود . رطوبت نسبی : بر حسب تعریف رطوبت نسبی عبارت است از رطوبت موجود در هر واحد حجم هوا به حداکثر رطوبتی که آن حجم هوا در آن درجه حرارت می تواند در خود جای دهد ؛ که بر حسب درصد بیان می شود . ( اصغری مقدم ، 1387 ، 51) رطوبت مهمترین عنصر آب و هوایی ایران بشمار می رود . برای اینکه میزان بارندگی و در نتیجه وضعیت حیات را در کشور کنترل می کند . نواحی شش گانه آب و هوایی بر اساس پراکندگی عوامل صعود : ناحیه خزری . که قسمت های غربی ساحل دریای خزر را شامل می شود . ناحیه شمال غربی . این ناحیه شامل ارتفاعات آذربایجان و البرز می شود . ناحیه جنوب غربی . این ناحیه شامل تمام زاکرس غربی و جلگه خوزستان است . ناحیه شمال شرقی . که شامل سرزمینهای واقع در جنوب البرز و غرب زاگرس تا مرز افغانستان می گردد . ناحیه جنوبی . سرزمین های ساحلی خلیج فارس در جنوب کوههای زاگرس این منطقه را تشکیل می دهد . ناحیه جنوب شرقی . که شامل منتهی الیه جنوب شرقی ایران است . باد "جا به جایی هوا را باد گویند " علت جابجایی هوا اختلاف فشار بین دو ناحیه می باشد . به عبارت دیگر اختلاف فشار هوا بین دو نقطه که آن هم به علت اختلاف دمای هوا می باشد باعث جابه جایی هوا و ایجاد باد می گردد . فرآیند ایجاد باد بدین صورت انجام میشود که هوای سرد که سنگین تر است و دارای فشار زیاد می باشد به سمت توده های هوای گرم حرکت می کند و باعث رانده شدن هوای گرم می گردد ، این فرآیند در تمام سطح سیاره زمین اتفاق می افتد به طوریکه پیوسته حرکتی از سوی مراکز پر فشار به سمت مراکز کم فشار وجود دارد که بادهای سیاره ای و منطقه ای را بوجود می آورد . جابه جایی هوا ضمن آنکه حرکت توده های هوای سرد و گرم را موجب می گردد باعث جابه جایی دما و رطوبت می شود . در مطالعه باد ها با چهار دسته کلی روبرو هستیم : باد های سیاره ای (بادهای تجارتی) بادهای فصلی (صد وبیست روزه سیستان) باد منطقه ای (باد منجیل – باد شهریار) باد های محلی (باد کوه بدشت – ساحل به دریا) بعد از بیان تعاریفی از شرایط موثر بر آب و هوا به می پردازیم که چه عواملی سبب تغییرات اقلیمی و در نهایت منجر به خشکسالی های موثر بر روند کشاورزی نواحی مختلف خواهد شد . اصولا پدیده های محیطی ازجمله اقلیم دائما در حال تغییر و دگرگونی اند که چرخه ای دوره ای یا غیر دوره ای را نشان می دهد . این چرخه ها دائمأ بین آستانه های حداقل و حداکثر نوسان می کنند . عمومأ میانگین های دوره ای را که در یک دوره آماری طولانی مشاهده می شوند نرمال های اقلیمی می نامند . افت و خیزی را که متغیر اقلیمی به طور متناوب حول و حوش این مقادیر متوسط دارد و از یک میانگین به میانگین دیگر در فواصل منظم یا نا منظم تغییر نماید را اصطلاحا نوسان اقلیمی می نامند . نوسانهای اقلیمی خصوصأ دو عنصر اصلی بارش و دما ( به ویژه بارش که تغییر پذیری زیادی دارد ) اثرات قابل توجه و مستقیمی بر روی منابع آب دارند و در واقع بارش که منبع اصلی تمام آبهای سطحی و زیرزمینی تجدید شونده محسوب می شود . در تنظیم مقدار آب برداشتی جهت تأمین نیازهای آبی بخش های مختلف سهم مهمی ایفا می نماید. از سوی دیگر عناصر اقلیمی به ویژه بارش و دما اثرات قابل ملاحظه ای بر روی کیفیت منابع آبی دارند . ( عزیزی ، 1383 ) یکی از ویژگی های اقلیمی ایران وقوع مکرر خشکسالی و ترسالی های شدید و گاهی اوقات خسارت بار می باشد . به طوریکه در سالهای مرطوب وپر باران سیلاب های مخرب سبب تخریب سکونتگاهها ، زمین های کشاورزی ، تلف شدن دام ها ،تخریب مراتع، فرسایش خاک و افت آب های زیرزمینی می گردد . به عنوان مثال در خشکسالی سال 78-77 متوسط بارش سالیانه در ایران 36 % کمتر از بارش متوسط دوره 30 ساله بود . این بارش سال قبل 76-77 حدود 41 % کمتر بود ؛ در نتیجه این خشکسالی 70 % محصولات دیم و 10 % محصولات آبی صدمه دیده و تولید گندم حدود 4/2 میلیون تن و تولید برنج حدود چهار صد هزار تن کاهش یافت ( خبرنامه اقلیم ، 1378 ) خشکسالی خشکسالی یک پدیده موقتی و یک واقعه اقلیمی می باشد که بر یک کشور و یا سطح کره زمین تا حدودی از دوره ها و نظم تقریبا خاصی برخوردارند . دوره های خشکسالی 11-10 ساله و 30 ساله و یک صده وجود دارد که مناطق مختلف جهان را تحت تاثیر قرار می دهد . ( کردوانی ، 1380 ) علل و عوامل موثر در خشکسالی هنوز به طور کامل شناخته نشده است . از این رو انسان قادر نیست از وقوع آن جلوگیری کند . اغلب عوامل چون وضعیت لکه های خورشیدی ، جریان های آبی Elnin و Lanino و همچنین افزایش مقدار Co₂ در جو کره زمین در پیدایش خشکسالی موثر می دانند . ( کردوانی ، 1380 ) انواع عمده خشکسالی عالمان هواشناسی و آب و هواشناسی خشکسالی را حالتی با کمبود بارش نسبت به شرایط میانگین می دانند . برخی از مهمترین این تعاریف که نشان دهنده شرایط رخداد خشکسالی است در ذیل ارائه می شود : ده روز بارندگی کمتر از 5 میلی متر (برنو ،1967) 15 روز بدون باران (کول ، 1933) هنگامیکه که بارش سالانه 75 درصد میانگین بارش و یا زمانی که بارندگی ماهانه 60 درصد میانگین بارش ماهانه باشد (باتس ، 1936) هر مقدار بارندگی که کمتر هز 85 درصد میانگین بارش باشد (هایت ، 1936) بارش ماهانه یا سالانه کمتر از درصد ویژه ای از بارش میانگین یا طبیعی باشد ( مک گوری و پالمر ، 1957) و ....... همانطور که از تعاریف فوق الذکر مشهود است کمبود یا فقر بارندگی ، آستانه اصلی و مهم برای رخداد خشکسالی از دیدگاههای علوم مذکور تلقی می شود . ارزش آستانه نیز با توجه به شرایط مکانی متفاوت بوده ولی ارزش میانگین دراز مدت به عنوان مبنای اساسی در عموم این تعاریف قابل توجه است . مسلما هنگامیکه میزان بارش دریافتی نسبت به میانگین بارش کمتر باشد ، به همان قدر خشکسالی اتفاق افتاده از شدت بیشتری برخوردار خواهد بود علاوه بر قلت نسبی بارندگی ، دوره استمرار خشکسالی نیز می تواند شدت خشکسالی اتفاق افتاده را نشان دهد . بر همین اساس سازمان بارندگی بریتانیا (1963) طبقه بندی زیر را بر پایه دوره تداوم خشکسالی انجام داده است (سابرامانیام، 1967 ، 16) : الف ) خشکسالی مطلق – دوره ای که حداقل در 15 روز متوالی حتی بارشی به میزان 01/0 اینچ دریافت نشده باشد . ب ) خشکسالی جزیی – دوره 29 روزه ای که میانگین بارش روزانه از 01/0 اینچ تجاوز نکند . ج ) دوره خشک – دوره ای که 15 روز متوالی حتی بارش به اندازه 04/0 اینچ دریافت نشود . ( فرج زاده ، 1384، 11-9 ) در ارتباط با خشکسالی و شاخص های مربوط به آن محققین بررسی های مختلفی را انجام داده اند . از جمله دمارتون ، ایوانف ، تورنت ، وایت ، سیلیانف ، با روش های طبقه بندی اقلیمی و شاخص های خشکی کمک شایانی به شناخت پدیده خشکسالی نموده اند . خشکسالی در ایران کشور پهناور ایران در بین عرض های جغرافیایی 25تا 40 درجه شمالی و 44تا63درجه طول شرقی گسترده شده است . به سبب موقع خاص جغرافیایی و ویژگی های توپوگرافیکی ، هر منطقه آن آب و هوای متفاوتی را دارد . متوسط بارندگی آن را حدود 275 میلی متر ( رهنمایی ،1370 ، 147) ، 224 میلی متر (موحد دانش ، 1371) ، و240میلی متر ذکر کرده اند . به دلیل قلت نزولات جوی ، قسمت های وسیعی از ایران در قلمرو آب و هوای خشک جهان قرار دارد . در بخش های وسیعی از ایران بیشتر بارش ها زمانی نازل می شود که بهره برداری از آن یا محدود بوده و یا به دلیل عدم استفاده به شکل جریانهای هرز از دسترس خارج می شود و یا وجود نوسانات شدید ریزش های جوی در مقیاس های روزانه ، ماهانه ، فصلی و سالانه موضوعی است که بهره برداری از آنها را با مشکلات جدی مواجه می سازد . ( فرج زاده،1384 ، 2-1) برای شناخت بیشتر وضعیت آب و هوایی ایران ابتدا باید به تعریف ال نینو و شرایط خاصی که به وجود می آورد بپردازیم : پدیده ال نینو در طول پدیده ال نینو باد ها در استوا بر روی اقیانوس از غرب به شرق می وزند . این بادها در سطح آب اقیانوس جابجا شده و آبهای گرم سطح اقیانوس را که بوسیله خورشید در مناطق گرمسیری حرارت دیده اند ، به سواحل غربی شمال و جنوب قاره آمریکا می آورد . به دنبال آبهای گرم ، بارندگی نیز به سمت مشرق متمایل می شود ، به همراه سیل در پرو و خشکسالی در اندونزی و استرالیا . نشانه کلیدی ال نینو ، افزایش دمای غیر عادی در امتداد و هر دو طرف خط استوا در اقیانوس آرام مرکزی و شرقی است . این جریان هر چند سال یکبار با یک گرمایش عظیم و غیر معمول همراه می شود . بطوری که در این حال دماهای سطح دریا حداقل برای چند ماه پیاپی در 3 تا 5 محل ساحلی بالای حد نرمال می رود . و در پی آن دمای سطح دریا برای یک سال و یا حتی بیشتر بصورت غیر عادی باقی می ماند و برای برگشت به شرایط عادی منطقه ، حداقل تا ژانویه یا مارس آینده زمان لازم است . ((استوار)) در سال 1379 ارتباط ال نینو با بارش های ماهانه ایران را مورد ارزیابی قرار داده و نتیجه گرفته است که اثر پدیده ال نینو بر بارش ها همزمان با تغییر الگوی فشار در اقیانوس آرام نبوده ، بلکه با تاخیر زمانی همراه است . همچنین نتایج کار ایشان نشان می دهد که ضرایب همبستگی بین شاخص نوسانات جنوبی و بارش های ایران منفی است به طوریکه در سال های وقوع ال نینو ، بارش سالانه کشور نسبت به میانگین سی ساله افزایش می یابد . ( مقاله جغرافیا و توسعه ، شماره11، 1387) پدیده ال نینو در رابطه با دوره های خشکسالی و تر سالی ایران در سال 1379 توسط عزیزی مورد بررسی قرار گرفت که در آن وی اظهار کرد که ارتباط نسبتا قوی بین بارش سالانه ایران و شاخص نوسان جنوبی وجود دارد . ( عزیزی ، مجله پژوهش های جغرافیایی ،1379) سازمان هواشناسی جهانی در سال 1975 ، با انتشار گزارشی تحت عنوان خشکسالی و کشاورزی با توجه به متغیر های آب و هوایی تعاریفی از خشکسالی ارائه نموده است . ( ودود ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، 1384) وجه مشترک همه خشکی ها عدم کفایت باران در قیاس با تبخیر بالقوه محیط است که نیاز آبی گیاهان را با مشکل مواجه می کند و به نوعی ویژگی دایمی اقلیم در یک منطقه است . ( زمانی ، پایان نامه کارشناسی ارشد ،1380) زارع ابیانه و همکاران در سال 1386 خشکسالی های به وقوع پیوسته در غرب کشور را با استفاده از بعضی از شاخص های خشکسالی مطالعه نمودند و مشخص کردند که در بعضی از سالها خشکسالی رخ نداده است ، اما وقتی به صورت فصلی داده ها بررسی شوند خشکسالی های به وقوع پیوسته ، به صورت سالیانه هیچگاه مشخص نیستند . (www.maghale.net) محمد رضا رضایی و میترا رضایی در سال 1385 در مقاله خشکسالی ضمن تعریف انواع خشکسالی به بررسی تاثیر خشکسالی بر بخش های مختلف به خصوص بر تاثیر خشکسالی بر کمیت و کیفیت محصولات کشاورزی و تاثیر خشکسالی بر کشاورزی کشور پرداخته است و در نهایت راهکارهایی در جهت مقابله با خشکسالی ارائه نموده اند . (www.maghale.net) انواع خشکسالی از نظر برخی از محققان خشکسالی به 6 دسته کلی هواشناسی ، آب و هواشناسی ، جوی ، کشاورزی ، آب شناسی و مدیریت آب تقسیم می شود، باید متناسب با شرایط اقلیم ، نوع منابع و مقدار ذخایر آب ، مصارف آب ، نیاز ها و زمینه تحقیق محقق باشد . ( وفا خواه ، 1379) خشکسالی بنا به ماهیت اثر مختلفی که بر منابع و بخشهای مختلف از جمله بر کشاورزی و منابع طبیعی خصوصا منابع آب می گذارد ، توسط متخصصین و انواع خشکسالی هواشناسی ، خشکسالی هیدرولوژیکی و خشکسالی اقتصادی – اجتماعی طبقه بندی شده است . ( بری ابرقویی و همکاران ، 1382) ویلهایت و گلانتز ( 1985 ، Glantz Wilhite &) ، خشکسالی ها را به چهار دسته خشکسالی هواشناسی ، خشکسالی کشاورزی ، هیدرولوژی و اقتصادی – اجتماعی طبقه بندی نمودند . خشکسالی هواشناسی زمانی رخ می دهد که بارندگی سالیانه یا هر بازه زمانی معین (مثلا ماهانه یا فصلی) کمتر از میانگین دراز مدت آن باشد . ادامه خشکسالی هواشناسی به مدت طولانی سبب بروز خشکسالی هیدرولوژی می شود که در این نوع خشکسالی ، سطح آب رودخانه ها ، مخازن آب ، دریاچه ها و آب های زیرزمینی به پایین تر از میانگین دراز مدت افت می کند . خشکسالی کشاورزی نیز زمانی آغاز می شود که مقدار رطوبت موجود در محیط ریشه گیاه به حدی کاهش یابد که موجب پژمردگی و در نهایت کاهش محصولات کشاورزی گردد. از این رو بخش کشاورزی اولین بخش از فعالیت های انسانی است که تحت تاثیر خشکسالی قرار می گیرد . (http://drought.iranhydrology.net) پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیز داری کشور انواع خشکسالی را به شرح ذیل مرور می کند : خشکسالی هواشناسی خشکسالی هواشناسی که در بسیاری از منابع با عنوان خشکسالی اقلیم شناسی از آن نام برده شده است به دلیل کمبود و یا کاهش مقدار بارندگی در طی دوره ای از زمان به وجود می آید . به عبارتی خشکسالی هواشناسی زمانی حادث می شود که میزان بارندگی سالانه کمتر از میانگین دراز مدت آن باشد این کمبود بارندگی ممکن است نسبت به میانگین نرمال یک منطقه اقلیمی و یا طول دوره خشک ارزیابی گردد. تعاریف خشکسالی هواشناسی بایستی به صورت موردی برای هر منطقه خاص در نظر گرفته شود چراکه شرایط جوی که موجب بارش می شود ، از منطقه ای به منطقه دیگر شدیداً تغییر می کند . خشکسالی معمولا در قالب تعداد روزها و یا ماههای خشک پیاپی تعریف می شود . بسیاری از تعاریف خشکسالی هواشناسی بر مبنای مفهوم مجموع کمبود بارندگی نسبت به میانگین و در ارتباط با یک آستانه معین که زمان پایان خشکسالی را تعیین می نماید استوار می باشند (لیولد هیوز، 2000) . اینگونه تعاریف دارای دو نقص است : 1 ) معمولا میانگین بارندگی عددی ثابت نیست و در معرض تغییرات تصادفی و سیستماتیک قرار دارد . 2 ) از آنجاییکه معیار مورد استفاده برای تعیین زمان آغاز و پایان خشکسالی اختیاری می باشد ، تعیین تداوم واقعی یک دوره خشکسالی مشکل بوده و دقت لازم را ندارد. استفاده از مفهوم بارش موثر که وضعیت رطوبتی زمین در هنگام مطالعه و تغییرات فصلی تبخیر را درنظر می گیرد ، می تواند موجب تولید شاخص های مفید تر برای مطالعه خشکسالی شود . خشکسالی کشاورزی خشکسالی های کشاورزی نتیجه کمبود رطوبت خاک می باشد که بر اثر بهم خوردن تعادل میان تامین آب و هدر رفت آن از طریق تبخیر و تعرق به وجود می آید ، یک خشکسالی کشاورزی زمانی به وجود می آید که در فاصله بین دو بارندگی ذخیره رطوبتی منطقه ریشه در خاک برای زنده ماندن محصولات کشاورزی وگیاهان طبیعی و مراتع کفایت نکند ( تیت و گستارد ، 2000 ) . این وضعیت معمولادر اثر نبود و یا کمبود جریان رطوبت برای تغذیه منطقه ریشه ( خشکسالی خاک ) و یا زمانی که رطوبت نسبی هوا به اندازه ای کم است که رطوبت موجود خاک قادر به جبران میزان هدر رفت رطوبت بر اثر تبخیر و تعرق نبوده ( خشکسالی جوی ) رخ می دهد . به عبارتی دیگر این نوع خشکسالی زمانی رخ می دهد که روطوبت قابل دسترس خاک برای محصولات کشاورزی به سطحی برسد که باعث پژمردگی گیاه و اثرات زیانبار بر روی میران تولید محصول گردد. در برخی از منابع از این نوع خشکسالی تحت عنوان نیاز رطوبتی خاک برای محصولی معین و در دوره ای مشخص از زمان نام برده شده است . در خشکسالی های کشاورزی ، وقوع خشکسالی خاک بسیار معمول تر است . این نوع از خشکسالی ممکن است در قالب محتوای آب موجود در واحد عمق خاک بیان گردد .در مورد خشکسالی جوی باید گفت که رطوبت جو یک عامل بازدارنده و محدود کننده می باشد. گیاهان حتی ممکن است زمانی در معرض خشکسالی قرار گیرند که هم خاک و هم هوای مزرعه از نظر رطوبتی تامین باشند . این وضعیت را خشکسالی فیزیولوژیکی می نامند که عمدتا بر اثر افزایش شدید و ناگهانی درجه حرارت هوا به وجود می آید . ( لیولد هیوز ، 2002) شکل 2-4- خشکسالی کشاورزی www.npr.org : منبع 3 – خشکسالی هیدرولوژیکی در صورتیکه خشکسالی هواشناسی مدت زیادی ادامه پیدا کند و حجم جریان رودخانه ها یا سطح آب های زیرزمینی کاهش یابد ، به وقوع خشکسالی هیدرولوژیکی منجر می شود . این پدیده غالبا بر اثر کمبود یا فقدان بارش زمستانی در عرض های میانی به وجود می آید . بر اساس میزان خشکسالی های هواشناسی که منجر به خشکسالی هیدرولوژیکی می شود می توان این نوع خشکسالی را به دودسته خشکسالی آبهای سطحی و خشکسالی آب های زیرزمینی تقسیم بندی نمود . خشکسالی آبهای سطحی خشکسالی های مربوط به آبهای سطحی به کاهش به میزان بارندگی که به طور مستقیم موجب کاهش رواناب و به صورت غیرمستقیم موجب کاهش تغذیه آب های سطحی به وسیله آب های زیرمینی می شوند وابسته می باشند (کاهش جریان های بهاری ) . از مشخصه های اینگونه خشکسالی ها کاهش جریان های رودخانه ای ، کاهش سطح آب در دریاچه ها و مخازن پشت سد ها می باشند . در نتیجه ، خشکسالی های آب های سطحی از نظر درک برای انسان بسیار ملموس تر و مهم تر و قابل لمس تر می باشند . با این حال ، این نوع خشکسالی ضرورتا یک رویداد طبیعی نمی باشد ، زیرا اغلب بر اثر ترکیبی پیچیده از خشکسالی های واشناسی و زیر ساخت های منابع آب و تصمیم گیری های مدیریتی و اجرایی در این زمینه رخ می دهند ( لیولد هیوز ، 2002) . خشکسالی آب های زیررمینی خشکسالی آب های زیر زمینی در اثر تغذیه ناکافی مخازن سفره های زیرزمینی به وجود می آید . شدت این خشکسالی با استفاده از حجم سنجی ذخیره سفره های آب زیر زمینی قابل اندازه گیری است . اما این داده ها به سادگی قابل دسترس نمی باشند .به نظر می رسد که ارزیابی سطح آبهای زیر زمینی شاخص مناسبتر و بهتری برای این مطالعه باشد . خشکسالی آبهای زیر زمینی همچنین از طریق تاثیر ثانویه آن یعنی ورود جریان های پایه ( Bace flow ) به رود خانه ها نیز قابل ارزیابی می باشد . در این ارتباط ، زمانیکه برای استخراج آب از مخازن زیر زمینی نیاز به پمپاژ و مکش بیشتری می باشد ، اصطلاحا گفته می شود که خشکسالی مهندسی رخ داده است ( لیولد هیوز ، 2002) . خشکسالی اجتماعی – اقتصادی خشکسالی اجتماعی – اقتصادی معمولا پس از یک دوره بسیار طولانی مدت خشکسالی هواشناسی و هیدرولوژیکی حادث می گرد و موجب قحطی ، مرگ و میر و مهاجرت های دسته جمعی و گسترده می شود. . این نوع خشکسالی تاثیرات زیادی بر روی ابعاد مختلف اقتصادی به ویژه انواع خاصی از محصولات و کالاهای اقتصادی می گذارد ( ویلهایت ، 1997) . تعریف خشکسالی اقتصادی – اجتماعی ترکیبی تلفیقی از عرضه و تقاضای برخی کالاهای اقتصادی با اجزای خشکسالی هواشناسی ، هیدرولوژیکی و کشاورزی است . وقوع این نوع خشکسالی به فرآیند های زمانی و مکانی عرضه و تقاضا برای تعریف خشکسالی بستگی دارد . عرضه بسیاری از کالاهای اقتصادی مانند آب ، علوفه ، غلات ، ماهی و نیروی برق آبی بستگی به وضعیت جو دارد به دلیل تغییر پذیری طبیعی اقلیم عرضه آب در برخی سالها کافی است . ولی در سالهای دیگر در حد تامین نیاز های انسان و محیط زیست نیست . خشکسالی اقتصادی – اجتماعی زمانی رخ می دهد که تقاضا برای یک کالای اقتصادی خاص به دلیل کاهش عرضه آب نسبت به شرایط معمول افزایش می یابد . در اکثر موارد ، تقاضا برای کالاهای اقتصادی در نتیجه افزایش جمعیت و مصارف سرانه رو به افزایش می باشد . عرضه محصولات نیز ممکن است به دلیل بهبود راندمان تولید و فن آوری یا ساخت مخازنی که ظرفیت ذخیره آب را افزایش می دهد ، بیشتر می شود . با توجه به نیاز بشر به آب بیشتر برای تامین مصارف شهری ، کشاورزی ، صنعتی و .... ، امروزه در جوامع مختلف به ویژه کشور های پیشرفته ، اقدام به ساخت سد های بزرگ و مخازن آب شده است تا تامین این قبیل نیاز ها را تضمین نماید . با ذخیره آب در این نوع مخازن در دوره های تر سالی امکان تامین آب برای دوره های خشکسالی نیز فراهم و تامین می گردد . اما در هنگام برخی خشکسالی های وسیع و طولانی مدت شرایط به نحوی به وخامت می گراید که این قبیل سازه ها نیز نمی تواندد نیاز آب را تامین نمایند و به اصطلاح نیاز به آب در این دوره ها به مراتب افزونتر از تامین آب به وسیله این سازه ها می گردد . برنامه ریزی و مدیریت منابع آب بر مبتای سیستمهای هیدرولیکی و برآورد از منابع تامین آب و میزان نیاز آب از این منابع به منظور تامین آب در دوره های کم آبی استوار می باشند .از این رو شکست و ناکارآمدی این سیستم ها در تامین آب برای دوره های کم آبی و خشکسالی ها به مدیریت و برنامه ریزی نامناسب آب و دلایل هیدرولوژیکی برمیگردد.( هیسدال و همکاران ، 2001) نیاز به آب مهمترین عامل محدود کننده موجودی آب می باشد. اغلب اوقات نیاز بیشتر با موجودی کمتر و محدودتر آب توام می گردد . در خشکسالی های اقتصادی – اجتماعی معمولا دمای هوا به حد بحرانی افزایش می یابد و تبخیر و تعرق افزایش می یابد و به دنبال آن شدت پیدا می نماید . در این دوره ها نیاز به آب نیز بسیار بیشتر از نرمال می شود . از این رو این قبیل رویداد ها موجب قحطی های بزرگ و گسترده می شود و عامل کوچ های دسته جمعی از نواحی آسیب دیده می گردد. از سوی دیگر برآورد دقیقی از میزان نیاز به آب برای مصارف مختلف نیز مشکل می شود . نیاز به آب برای مصارف خانگی ، دامداری ، آبیاری و کشاورزی ، صنعتی ، تولید انرژی ، مصارف تفریحی ، مقاصد زیست محیطی ویا عدم قطعیت زیادی در ارتباط با تخصیص ، کیفیت ، کمیت و تغییرات زمانی ، مصرف و نرخ رشد آنها همراه می باشد . هدف اصلی مدیریت و برنانه ریزی منابع آب عبارت است از کاهش مقادیر قابل انتظار شکست سیستم های تامین آب و باخشکسالی های اقتصادی – اجتماعی است. ((http://drought.iranhydrology.net آغاز و خاتمه خشکسالی خشکسالی از لحاظ زمانی با سایر پدیده های هواشاسی تفاوت اساسی دارد و بطور کلی تشخیص زمانی آغاز ، ادامه و خاتمه خشکسالی مسئله بسیار مشکلی است . در حالت کلی می توان گفت زمان آغاز خشکسالی زمانی است که ذخیره رطوبتی چه در محیط خاک (خشکسالی کشاورزی) ،چه در مخازن آبی (خشکسالی هیدرولوژیک) خاتمه یافته باشد . (فرج زاده ، 1384، 15) فراوانی خشکسالی فراوانی خشکسالی نیز از اهم ویژگی های مورد مطالعه در بررسی آن در یک منطقه به شمار می آید که می تواند در مقیاس های مختلف زمانی ( برای مثال سالانه ، ماهانه و فصلی ) محاسبه شود. با توجه به شدت های مختلف خشکسالی ، بررسی فراوانی ها می تواند در ارزیابی قابلیت منطقه مورد مطالعه نسبت به شدت های مختلف خشکسالی کاربرد داشته باشد. این محاسبه می تواند از طریق توابع توزیع احتمال فراوانی برای بررسی احتمال و یا دوره های برگشت خشکسالی برای پیش بینی های آتی مورد استفاده قرار گیرد . (فرج زاده ، 1384، 17) وسعت منطقه ای خشکسالی رخداد خشکسالی می تواند بر روی منطقه ای با وسعت چند صد کیلومتر اتفاق افتد ولی به صورت مکانی ، شدت ها و دوره تداوم آن می تواند در سراسر منطقه یکسان نباشد . یوجیچ (1975) براساس تحقیقات خود خواص منطقه ای خشکسالی را به شرح ذیل فهرست نموده است : الف ) پوشش منطقه ای با شرایط متوسط خشکسالی قاره ای که از 5 تا 15 میلیون کیلومتر مربع را فرا می گیرد . ب ) در نتیجه شدت خشکسالی بزرگ ، وسعت آن فراتر از پوشش منطقه ای می گردد . ج ) انتظار می رود منطقه تحت تاثیر بوسیله یک خشکسالی بیشتر به یک لوزی شبیه باشد تا یک دایره . ( فرج زاده ، 1384، 18-17) دوره تناوبی رخداد خشکسالی بررسی های مربوط به احتمال تکرار خشکسالی ها و سایر پدیده های طبیعی به صورت رخداد های دوره ای منظم ، بخش زیادی از تحقیقات محققین را به خود اختصاص داده است . به طوریکه بیش از 1000 مقاله در رابطه با ارتباط رخداد های آب و هوایی با سیکل 11 کلف های خورشیدی تهیه شده است . (بران و رادیر ، 1985، 20 ) کلف های خورشیدی( Flocculus ) عبارت از لکه هایی هستند که بدلیل اختلاف درجه حرارت در سطح خورشید بصورت لکه های سیاهی به نظر می رسند .( فرج زاده ، 1384، 19 ) چگونگی پیدایش این لکه ها هنوز به درستی شناخته شده نیست و بیشتر تصور می رود که زبانه کشیدن و در هم پیچیدن توده های گاز مشتعل جو خورشید باعث پدید آمدن آن می گردد. با بررسی های انجام گرفته ، امروزه رابطه میان لکه های خورشیدی با برخی از پدیده های زمینی به اثبات رسیده است . (جعفری ،1360 ، 94 ) تعاریف و مفاهیم توسعه توسعه از نظر لغوی به معنی فراخی و وسعت است ودر فرهنگ وبستر ، به فرآیند رشد ، افتراق و تطور طبیعی یک نظام طی تحولاتی متوالی از حالتی ناقص به وضعیتی کامل تر تعریف شده است . در حقیقت توسع توسعه به معنی استفاده از منابع برای دستیابی به استاندارد های مشخصی در زندگی معرفی کرده ، افزایش درآمد سرانه ، تولید و برابری شهر و روستا را ازجمله شاخص های آن ذکر می کند . ( فرهنگ جغرافیایی آکسفورد ، 1997، 128 ) توسعه در هر کشور و در هر زمان و مکانی بسته به شرایط جامعه فعلی باید بررسی و درک شود تا نتایج مطلوب حاصل از آن را در همه ابعاد به کار گرفت . توسعه به معنی تغییر و تطور ، از همان آغاز همگام بشربوده و به این سبب پدیده جدیدی نیست . تغییراتی که در طول تاریخ غار نشینی و کوچ نشینی تا یکجانشینی و شهر نشینی در زندگی انسان رخ داده ، مبین وجود توسعه است ( قلی نیا ، 1379، 73 ) از دید گاه طبیعی نیز سابقه توسعه همزمان با تحولات زمین شناسی است . لیکن توسعه به معنی کوششی آگاهانه و مبتنی بر برنامه ریزی برای پیشرفت جامعه ، پدیده منحصر به فرد قرن بیستم می باشد ، که از سال 1917 در کشور شوروی سابق آغاز شد . ( میسرا و همکاران ، 1981، 4) از سوی سازمان ملل دهه های 1950 و 1960 ، به دهه های توسعه نامگذاری شد و توسعه بر حسب نیل به هدف نرخ رشد سالانه شش درصدی در تولید ناخالص ملی تعریف شد . ( تودارو ، 1366 ، 133) توسعه دستیابی موفقیت آمیز در زمینه های اقتصادی ، برخورداری از دانش فنی ، برقراری تعادل مکانی -فضایی در سطوح محلی و منطقه ای و ملی ، تعادل فرهنگی افراد و گروهها ، رفاه اجتماعی ، تکاپو در جهت مدرن سازی مستمر جامعه و بهبود اقتصادی – اجتماعی است . ( سعیدی ، 1377 ، 155) دست کم سه شرط به عنوان پایه فکری توسعه ضرورت دارد : معاش زندگی ، آزاد بودن ، احترام و منزلت داشتن در جامعه ( گولت ، 1974، 94 ) هدف توسعه باید به حداقل رساندن فقر ، بیکاری و نابرابری ( ازکیا ، 1368، 23) و به حداکثر رساندن فرهنگ و آموزش ، بهداشت و حفظ محیط زیست باشد . ( هابیسون ، 1994، 23 ) دردهه 1950 میلادی توسعه مترادف با رشد اقتصادی بود و کشوری که به دنبال اقتصاد پیشرفته می گشت تا به توسعه برسد ، باید رشد جمعیت انسانی خود را کم می کرد تا می توانست اقتصاد خود را پیشرفته کند بنابراین شاخص هایی چون تولید ناخالص ملی ، درآمد سرانه ، رشد اقتصادی توسعه خالص را در برمی گیرد . ( خانی ، جزوه جغرافیای کشورهای توسعه یافته ، 1378) در دهه 1960 نشت توسعه به طبقات پایین جامعه مشاهده نشد و منافع حاصل از رشد اقتصادی به همه مردم سرایت نکرده است ؛ بنابراین سازمان ملل متحد نگاه جدید توسعه انسانی را مطرح ساخت . مردم ثروت واقعی هر کشوری را تشکیل می دهند و هدف توسعه انسانی ایحاد شرایطی است که مردم از عمر طولانی و زندگی سالم بهره مند شوند . در واقع توسعه در بهبود کیفیت زندگی انسان ها ، یعنی توسعه انسانی تجلی می یابد . ( بختیاری و حقی ، 1382، 30 ) سازمان ملل متحد برای رفع محدودیت ناشی از درآمد و رشد اقتصادی دو شاخص فقر انسانی و توسعه انسانی را را ارائه کرد . در این دوشاخص ، که برای سنجش سطح توسعه و پیشرفت کشور ها به کار گرفته می شود ، توسعه انسانی به عنوان " فراگرد گسترش گزینش های مردم " تعریف شده ، برای هر کشوری با استفاده از سه متغیر محاسبه می شود : الف . درآمد و ثروت ، که به وسیله سرانه تولید ناخالص داخلی و با توجه به قدرت خرید واقعی آن تنظیم می شود . یعنی محاسبه اینکه فردی با یک میزان درآمد معین چه قدرت خریدی می تواند داشته باشد ؛ ب . اندازه گیری میزان آگاهی و آموزش که از راه بزرگسالان با سواد به نسبت کودکانی که به مدرسه می روند ، سنجیده می شود ؛ ج . اندازه گیری بهداشت و طول و عمر ، که به وسیله امید به زندگی در هنگام تولد ( P73، 2000، UNDP) محاسبه می شود . ( مطیعی لنگرودی و همکار ، 1388، 5 ) لی وچودری معتقدند تولید ناخالص داخلی را می توان افزایش داد ، اما هدف غایی ، رفاه انسانهاست نه ارقام مربوط به تولید ناخالص داخلی . ( لی و چودری ، 1983، 23 ) میسرا و سوندرام توسعه انسانی را تغییرات متوالی و پویا در آن دسته از شرایطی می دانند که موجبات یک زندگی آزاد و رضایت بخش را به مفهوم واقعی خود برای همه افراد یک منطقه یا کشور فراهم می آورد .( مطیعی لنگرودی و همکار ، 1388، 6 ) این نوع زندگی ویژگی هایی به شرح ذیل دارد : 1 ) کیفیت فیزیکی زندگی شامل : کیفیت محیط زیست فیزیکی ، الگوی مصرف و تامین نیازهای اساسی انسانی و احساس امنیت فیزیکی در مقابل عوامل مزاحم که منشاء ملی و اجتماعی دارند ؛ 2 ) دسترسی به وسیله امرار معاش ، افزایش تعداد مردمی که به منابع بهره وری مانند زمین ، آب و نهاده ها دسترسی دارند و نیز افزایش سطح درآمد و اشتغال ؛ 3 ) آزادی انتخاب ، افزایش درصد مردمی که توانایی تصمیم گیری در باره شغل آینده خود و فرزندانشان را دارند ؛ 4 ) توسعه خود اتکایی ، افزایش درصد مردمی که اطلاعات روز افزونی در خصوص محیط اجتماعی ، فرهنگی و فیزیکی خود دارند ، همچنین آگاهی نسبت به حقوق شهروندی و داشتن حق ابراز عقیده ؛ 5 ) توسعه سیاسی – اجتماعی ، افزایش درصد مردمی که می توانند در تصمیم گیری های مربوط به سرنوشت خود و جامعه شان سهیم باشند . ( میسرا و سوندرام ، 1371 ، 5 ) بروکفیلد معتقد است توسعه زمانی رخ می دهد که سه عامل فقر ، نابرابری و بیکاری کاهش یافته باشد البته سه نوع مولفه با هم در رابطه هستند که این سه مفهوم نه تنها در روابط بین اعضای جامعه قابلیت بررسی دارد بلکه در روابط بین ملل ها هم اثر گذار است . (خانی ، جزوه جغرافیای کشورهای توسعه یافته ، 1378 ) شاخص های توسعه مایکل تودارو معتقد است که شاخص های توسعه علاوه بر کاهش فقر ، نابرابری و بیکاری شامل : سطح پایین زندگی درآمد پایین نابرابری زیاد پایین بودن سلامت بهداشت تحصیلات پایین سطح پایین بهره وری رشد جمعیت بالا مشکلات ناشی از وابستگی بیکاری بالا - وابستگی به محصولات کشاورزی و صادرات آن . (خانی ، جزوه جغرافیای کشورهای توسعه یافته ، 1378 ) HDI شاخص توسعه انسانی است که سازمان ملل آن را بیان کرده است : سطح سلامت و بهداشت که با شاخص امید به زندگی بررسی می شود . سطح سواد که از دسترسی به نرخ با سوادی تا به سطوح مختلف تحصیلی و ثبت در سطوح مختلف در نظر گرفته می شود . سطح زندگی که با رفاه و یا درآمد سنجیده می شود که نرخ اشتغال و قدرت خرید جز این شاخص ها می باشد . اهداف توسعه ای خاص هر کشوری است و یک راهبرد یا راهبردهای جانشین را فقط از این رو که عامل هدفهای عمده چنین رهیافتهایی است می توان رهیافت جدید به شمار آورد این هدفها عبارتند از : توزیع عادلانه یا تساوی سهم یا توزیع منافع توسعه و یا آنچه که می توان آن را مشارکت مردم نیز نامید . تساوی باید از طریق رفع حداقل نیاز های اساسی بخش مستضعف مردم یا از طریق حذف فقر شدید به دست آید . ( مقدم ، 1369 ، 13 ) از نظر عبید الله خان هدف اصلی و اساسی توسعه نابودی فقر و بالابردن سطح کیفیت زندگی توده های فقیر می باشد ( آسایش ، 1373 ،34 ) مفاهیم توسعه پایدار اصطلاح توسعه پایدار که در اغلب برنامه های اقتصادی و اجتماعی مطرح است از دو کلمه توسعه و پایدار ترکیب شده ، که کلمه توسعه به معنی ارتقای کیفیت زندگی و کلمه پایدار به معنی همیشگی و جاویدان است . در معنای خاص ، مفهوم در نظر گرفتن خواست های نسل حاضر و نسل های آینده و تامین نیازهایشان و ایجاد تعادل بین انسان و محیط ، کارکرد و روابط میان آنها تعریف می گردد . ( قدیری معصوم ،1376، 66) کمیسیون جهانی محیط زیست و توسعه (WCED) یا برونت لند ،آن را به عنوان تامین کننده نیازهای نسل کنونی بدون لطمه زدن به توانایی نسل آینده در پاسخگویی به نیازهایشان تعریف می کند . ( یانگ وبرتون ،1378، 1) توسعه پایدار یعنی سودمندی سرانه بدون کاهش ( پیرس و همکاران ، 1377، 11) از آغاز دهه 1990 اندیشه سیستمی بر توسعه پایدار حاکم شد و تاثیر متقابل اقتصاد ، اجتماع و محیط زیست مورد توجه قرار گرفت . در این دیدگاه توسعه پایدار ،توسعه ای بلند مدت است که نسل های آینده را نیز در برمی گیرد . (( می توان گفت توسعه در خور و پایدار درصدد فراهم آوری استراتژی ها و ابزاری است که بتواند به پنج نیاز اساسی زیر پاسخ دهد : تلفیق حفاظت و توسعه ، تامین نیازهای اولیه زیستی انسان ، دستیابی به عدالت اجتماعی ، خودمختاری و تنوع فرهنگی بر حفاظت و یگانگی اکولوژیک )). (پاپلی یزدی و همکار ، 1390 ، 50-49) بنابر نظریه ارائه شده توسط برنامه محیطی سازمان ملل متحد (UNEP) مفهوم توسعه پایدار در برگیرنده جنبه های زیر است : کمک به تهیدستان ،زیرا برای آنان راهی جز تخریب محیط زیست باقی نمی ماند ؛ توجه به تفکر توسعه خودی در چارچوب محدودیتهای منابع طبیعی ؛ موثر بودن توسعه با به کارگیری ویژگی های اقتصادی و غیر سنتی ؛ در نظر گرفتن موضوعات مهم تکنولوژی مناسب ،بهداشت و مسکن برای همه ؛ مردم محوری و درک این واقعیت که انگیزه مردم محوری مورد نیاز می باشد ؛ ( پاپلی یزدی و همکار ، 1390، 50) دستور کار 21 که در اجلاس زمین ریودوژانیرو در برزیل از سوی سازمان ملل در سال 1992اتخاذ شد ، بر اصولی به عنوان راهنمای توسعه پایدار قرن 21 تاکید می کند که عبارت است از : فقرزدایی ، تامین مسکن ، آموزش و بهداشت ، مشارکت عمومی ، حفاظت از جو ، جنگل ها ، دریاها تنوع زیستی ، بیابان زدایی ، مدیریت بهینه آب و مواد شیمیایی سمی و زباله های خطرناک ( سازمان مدیریت و برنامه ریزی زنجان ، 1381 ، 78 ) توسعه پایدار را می توان یک خواسته آرمانی برای دولت ها و ملت ها در نظر گرفت ؛ بسیاری از اقدامات موثر دولت ها در راستای رسیدن به اهداف توسعه پایدار بوده است ولیکن به طور کامل به خصوص در کشور های جهان سوم این مساله به طور محسوس قابل لمس و درک نیست و بسیاری از انقلاب ها در این کشور ها به دلیل همین فقر و اختلافات طبقاتی فقیر و غنی صورت گرفته است . در نواحی روستایی این کشورها ، عدم رسیدن به دستاوردهای توسعه پایدار ، به طور چشمگیری رخ می نماید . کشور ما هم از جمله کشور های جهان سوم است که با توجه به منابع غنی طبیعی هنوز هم توسعه پایدار امری سخت یافتنی است . شاخص های توسعه پایدار در یک چارچوب نظام مند ،شاخص های توسعه پایدار را می توان در سه مولفه زیر مطرح کرد : الف ) شاخص های زیست محیطی : محیط زیست سالم به ویژه از طریق حفاظت و بهبود سلامتی شهروندان ،زمینه های توسعه انسانی را فراهم آورد . در رویکرد توسعه انسانی حفاظت محیط زیست در فرآیند رشد اقتصادی اساس توسعه پایدار تلقی می شود . امروزه چالش هایی که رشد اقتصادی مهار گسیخته برای منابع زیست محیطی ایجاد کرده به یکی از مسائل مهم بین المللی تبدیل شده است . لذا درک مفهوم توسعه پایدار ما را برآن می دارد تا شاخص های نوینی را بنا نهیم که بر پایه آن بتوان ملاحظات زیست محیطی را هم در تصمیم گیری اقتصادی – اجتماعی دخالت داد . ( شیرکوند، 1382، 143) ب ) شاخص های اجتماعی : سرزمینی را می توان توسعه یافته قلمداد کرد ، که از نظر اجتماعی - فرهنگی به سطح توسعه یافتگی رسیده باشد . بنابراین اگر به توسعه با دید اجتماعی - فرهنگی توجه کنیم، می توان گفت که توسعه یافتگی همان راهیابی به سوی عدالت اجتماعی است ( مطیعی لنگرودی ، 1380، 281-280) ج ) شاخص های اقتصادی : توسعه اقتصادی برای بیشتر کشور های جهان هدفی آرمانی است . همه کشور های عقب مانده تمایل دارند بر ظرفیت و توان مادی ، انسانی و معنوی خود بیفزایند و در پرتو بالا بردن ظرفیت ها و توانایی ها ، اقتصاد قدرتمند داشته باشند .( علوی زاده ، 1386، 191) 1 تعریف روستا قبل از تعریف توسعه روستایی به تعریفی از روستا می پردازیم که عبارت است از : روستا، عبارت از محدوده‌اي از فضاي جغرافيايي است كه واحد اجتماعي كوچكي مركب از تعدادي خانواده كه نسبت به هم داراي نوعي احساس دلبستگي ، عواطف و علایق مشترك هستند ، در آن تجمع مي يابند و بيشتر فعاليت‌هايي كه براي تامين نيازمندي‌هاي زندگي خود انجام مي‌دهند ، از طريق استفاده و بهره‌گيري از زمين و در درون محيط مسكوني‌شان صورت مي‌گيرد. اين واحد اجتماعي كه اكثريت افراد آن به كار كشاورزي اشتغال دارند در عرف محل، ده ناميده مي‌شود. ( نیک خلق ، 1381) توسعه روستایی اصطلاحاتی چون توسعه روستایی ، عمران روستایی ، که از سالهای 1950 به بعد مطرح شده اند ، با وجود تفاوت لغوی با یکدیگر ، همگی به تغییر در جنبه های مختلف زندگی روستایی و پیشرفت مناطق مذکور با تاکید بر ارتقای کیفیت زندگی مردم روستایی اشاره دارند . ( زمانی پور ، 1373، 43) مفهوم توسعه روستایی در چارچوب متفاوت و گسترده به کار برده می شود و تعریف جامعی ، که همه اهل فن و افرادصاحب نظر بپذیرند ،ارائه نشده است . برخی آن را همانند توسعه ملی می دانند که بر مکان محدودتری (روستا) تاکید دارد .(دیاس و دیگران، 1368، 73) میسرا مکتب روهوت بر رویکردی مشابه با رویکرد توسعه همه جانبه روستایی تاکید دارد و اصول زیر را برای توسعه مطرح می کند : رشد کشاورزی به عنوان پیش نیاز توسعه روستایی تنوع بخشی به واحد های زراعی در نظر گرفتن واحد زراعی خانواده به عنوان یک واحد زراعی توسعه نظام حمایتی سازماندهی مزارع شهر نشینی به عنوان عامل تقویت کننده توسعه روستایی در مکتب روهوت رویکرد حرکت از کشاورزی معیشتی به کشاورزی تجاری مد نظر است . ( ازکیا و همکار، 1383، 34-33) واتر استون نیز شش مولفه اساسی را برای دستیابی به توسعه همه جانبه روستایی با دوام پیشنهاد کرده است که عبارتند از : توسعه کشاورزی کاربر طرح های کوچک و اشتغال زا تاسیس صنایع کوچک و کاربر در مزارع و حواشی آنها خودیاری و مشارکت محلی در تصمیم گیری ها توسعه یک نظام سلسله مراتب شهری برابر پشتیبانی توسعه روستایی امکانات نهادی مناسب و خود اتکا برای هماهنگی برنامه های چند بخشی روستا ها کانون و مرکز اشاعه توسعه کشور به حساب می آیند ؛ بنابراین هزینه کردن در جهت اهداف توسعه ای در مناطق روستایی کار عبث وغیر قابل برگشتی نیست ، بلکه سود و منافع حاصل از آن غیر قابل انکار است و همین کارهای پایه و زیربنایی چرخه های بزرگ صنعت را به گردش می آورد و تعامل شهر و روستا را به صورت ملموسی تحقق می بخشد . 2-8-1- برنامه چیست ؟ برنامه عبارت است از تعهد برای انجام یکسری عملیات به منظور تحقق اهداف. یا به عبارت دیگر تعیین هدفی کوتاه وراه رسیدن به آن. در واقع برنامه عبارت است از : نمایش برنامه ریزی انجام شده نمایش منظم با رعایت سلسله مراتب فعالیت های مربوط به هم و مربوط به یک رشته تصمیمات منظم بر حسب دوره های زمانی معین برنامه گاهنامه تصمیمات منظم بر اساس سلسله مراتب عملیات ( شریعت پناهی ، 1391) 2 - برنامه ریزی و جایگاه آن در اهداف توسعه برنامه ریزی یعنی اندیشیدن به راهی که پیش رو قرار دارد . به دیگر مفهوم ، برنامه ریزی تدبیر و تدبر در قالب یک پیش بینی مستدل به منظور ترسیم بهترین تصویر ممکن از آینده است . برنامه ریزی تمرکز عقل و دانش است برای مواجهه با واقعیت ها و فرآیند های تصمیم گیری ، تشخیص و دستیابی به بهترین و مطلوبترین موقعیت در آینده . در اصل برنامه ریزی آماده شدن جهت انجام کاری و پلی برای اتصال وضع موجود به وضع مطلوب آینده است . (مطیعی لنگرودی و همکار، 1388، 129) برنامه ریزی را می توان چنین تعریف کرد : جریانی آگاهانه و جامع نگری در امور به منظور دستیابی به اهدافی مشخص که انجام دادن یک سلسله فعالیت ها و اقدامات مرتبط با یکدیگر را در آینده پیش بینی کند . (شهبازی ، 1372، 317) نخستین شرط برای برنامه ریزی آگاهی و شناخت است ؛ این شناخت می تواند شامل موارد ذیل باشد : شناخت امکانات و منابع بالفعل و بالقوه شناخت کیفیت منابع انسانی و استعداد ها شناخت خواست ها ، نیازها ، علایق و آرمان ها شناخت مسائل ، مشکلات و کمبودها تشخیص اولویت ها ، هدف ها ، راهبردها و راهکارها (مطیعی لنگرودی و همکار، 1388، 129) حاصل کار برنامه ریزی را برنامه می گویند . بنابریان برنامه باید بر اساس تجزیه و تحلیل وضع موجود و منطبق بر خواست ها و علایق جامعه در راستای رسیدن به اهداف بالادستی باشد . برنامه ریزی در سطح کلان ( اقتصاد ملی ) برنامه ریزی در سطح بخش ها و برنامه ریزی در سطح مناطق یا نواحی به کارگیری هر یک از این سطوح برنامه ریزی از نظر زمانی و مکانی قابل تحقیق و بررسی است ولی آنچه مهم است به نظر می رسد سیر تکوینی این برنامه ریزی ها به ویژه در کشور های در حال توسعه است و توسعه پدیده جدیدی نیست ، توسعه به شکل کوششی آگاهانه و نهادی شده و مبتنی بر برنامه ریزی برای ترقی اجتماعی و اقتصادی بوده است . ( میسرا و همکار، 1365، 6) نظام برنامه ریزی در بیشتر کشورها در زمینه تنظیم و اجرای راهبرد ها و سیاستهای توسعه به صورت متمرکز است . برنامه ریزی در سطح منطقه ای و محلی از این نظام متمرکز متاثر و طرح ها در چارچوب برنامه ملی تهیه می شود . (رضوانی ،1387، 126) در برنامه ریزی ها مدل هایی از روابط بین سطوح وجود دارد که عبارتند از : مدل بالا به پایین ( تصمیم گیری از سوی مقامات سیاسی و اعلام آن به رده های پایین می باشد.) مدل پایین به بالا ( سطوح محلی نقش موثری در کنترل برنامه ریزی ملی دارند و خط مشی ها را آنها تعیین می کنند . ) تلفیق و ترکیب دومدل فوق ( که افزایش تعامل و هماهنگی بین آنها باعث ایجاد گزینه های مطلوب در تحقق اهداف توسعه ای می شود . ) ( رضوانی ، 1387، 129-128 ) منابع مآخذ فارسی : آسایش ، حسین ، اصول و روش های برنامه ریزی روستایی ، انتشارات پیام نور ، 1385 آسایش ، حسین ، اقتصاد روستایی ، انتشارات پیام نور ،1381 آسایش ، حسین ، نگاهی تحلیل گرایانه به عمران روستایی در ایران ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی ، شماره 34 ، 1372 ازکیا ، مصطفی ، غفاری ، غلامرضا ، توسعه روستایی با تأکید بر جامعه روستایی ایران ، نشر نی ، 1383 ازکیا ، مصطفی ، مقدمه ای بر جامعه شناسی توسعه روستایی ، انتشارات روزنامه اطلاعات ، 1364 احمدی ، محسن ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، تاثیر خشکسالی بر کشاورزی ایلام ، دانشگاه آزاد شهرری ، 1389 اصغری مقدم ، محمد رضا ، در آمدی بر جایگاه مطالعات عوامل طبیعی در برنامه ریزی روستایی ، انتشارات سرا ، 1384 اکبری ، مهدی ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، تأثیر نوسانات اقلیمی بر کیفیت منابع آب ( مطالعه موردی : حوزه آبریز جاجرود در دشت ورامین ) ، دانشگاه تهران ، دانشکده جغرافیا ، 1386 افتخاری ، رفیع ، توسعه مداوم ، مصرف ، افزایش جمعیت و تورم جهانی ، ماهنامه جهاد سازندگی ، سال دوازدهم ، شماره های 51 و 52 ، فروردین و اردیبهشت 1371 افتخاری ، عبد الرضا ، پور طاهری ، مهدی ، سجاسی قیداری ، حمدالله ، سنجش و ارزیابی معیار های موثر بر عملکرد کشاورزان عادی و موفق روستایی ( مطالعه موردی : روستاهای شهرستان خدابنده ) ، پژوهش های جغرافیای انسانی ، شماره 72 ، تابستان 1381 افتخاری ، رکن الدین ، مدیریت چالش روستایی ، جامعه روستایی و تغییر چالش ، بیستمین کنگره بین الللی توسعه روستایی ، دانشگاه تهران ، 1385 ای کلارک ، جان ، اصول و مبانی جغرافیای جمعیت ، ترجمه مسعود مهدوی ، انتشارات قومس ، 1385 استوار میمندی ،ابراهیم ، پایان نامه کارشناسی ارشد ،  ال نینو ورابطه آن با بارش های ایران ، دانشگاه تربیت مدرس ، 1379 بایبوردی و همکاران ، محمد ، گزارش هم اندیشی آب و خاک ، موسسه مطالعات و پژوهش های برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی ، شماره محور 28 ، موسسه عالی آموزش و پژوهش مدیریت برنامه ریزی ، همایش چالش ها و چشم انداز های توسعه ایران ، 1387 بختیار ، صادق ، حقی ، زهرا ، بررسی امنیت غذایی ، فصلنامه اقتصاد کشاورزی و توسعه ، شماره 44-43 ، 1382 بدری ، سید علی ، افتخاری ، رکن الدین ، ارزیابی پایداری – مفهوم و روش ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی ، شماره 69 ، 1382 بری ابرقویی و همکاران ، حسین ، کاربرد شاخص های آماری هواشناسی در جهت ارزیابی شدت خشکسالی در مقیاس کشور ، فصلنامه تحقیقات جغرافیایی ، 1382 پاپلی یزدی ، محمد حسین ، امیر ابراهیمی ، محمد ، نظریه های توسعه روستایی ، انتشارات سمت ، 1390 پیرس و همکاران ، دنیای بیکران اقتصاد محیط زیست ، ترجمه عوض کوچکی و دیگران ، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد ، 1377 تودارو ، مایکل ، توسعه اقتصادی در جهان سوم ، ترجمه غلامعلی فرجادی ، انتشارات ، سازمان برنامه و بودجه ، 1366 حامد مقدم ، احمد ، احمد ، توسعه روستایی ، انتشارات جهاد سازندگی خراسان ، 1369 حکمت نیا ، حسن ، انصاری ، ژینوس ، برنامه ریزی مسکن شهر میبد با رویکرد توسعه پایدار ، پژوهش های جغرافیای انسانی ، شماره 79 ، بهار 1391 خراسانی ، محمد امین ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، مناسبات مالی روستایی – شهری و نقش آن در توسعه روستایی ( مطالعه موردی : دهستان عسگریه شهرستان ورامین ) ، دانشگاه تهران ، 1386 دسترس ، ایراندخت ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، روند توسعه روستایی در سیستان بخش پشت آب ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات ، 80 – 1379 دهقان ، احمد ، فتحی ، هومن ، استراتژی توسعه پایدار بخش کشاورزی ، موسسه پژوهشهای برنامه ریزی و اقتصاد کشاورزی ، مدیریت امور پردازش و تنظیم یافته های تحقیقاتی ، 1384 دیاس اچ دی و دیگران ، درسنامه برنامه ریزی و توسعه روستایی ، وزارت جهاد سازندگی ، 1368 رضوانی ، محمد رضا ، جزوه کارگاه برنامه ریزی روستایی ، دانشگاه تهران ، دانشکده جغرافیا ، 1387 رضوانی ، محمد رضا ، مقدمه ای بر برنامه ریزی توسعه روستایی در ایران ، انتشارات قومس ، 1387 رفیعی امام ، عمار ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، برسی بیابان زایی دشت ورامین با تکیه بر مسائل آب و خاک ، دانشگاه تهران ، 1382 رهنمایی ، محمد تقی ، توان های محیطی ایران ، مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران ، 1371 زمانی ، افسانه ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، خشکسالی و اثرات آن بر کشاورزی شهرستان اهواز ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری ، 81-1380 زمانی پور ، اسدالله ، ترویج کشاورزی در فرآیند توسعه ، دانشگاه بیرجند ، 1373 سازمان برنامه و بودجه ، لایحه برنامه توسعه اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی ، جمهوری اسلامی ایران ، شماره 10 ، 1372-1368 سازمان برنامه و بودجه ، مجموعه قوانین و مقررات حفاظت محیط زیست ایران ، دفتر حقوقی و امور مجلس ، 1379 سازمان مدیریت و برنامه ریزی زنجان ، راهبردهای توسعه پایدار در طارم ، 1381 سالنامه آماری 1375 ، مرکز آمار ایران سالنامه آماری 1385 ، مرکز آمار ایران سرشماری نفوس و مسکن 1390 ، مرکز آمار ایران سعیدی ، عباس ، مبانی جغرافیای روستایی ، انتشارات سمت ، 1386 سیمای جمعیت شهرستان ورامین ، فرمانداری شهرستان ورامین ، 1390 سیمای شهری – روستایی شهرستان ورامین ، شهرداری ورامین ، 1385 سیمای کشاورزی شهرستان ورامین ، اداره جهاد کشاورزی شهرستان ورامین ، 1390 سیمای محیط زیست شهرستان ورامین ، اداره حفاظت محیط زیست شهرستان ورامین ، 1388 شایان ، حمید ، حسین زاده ، سید رضا ، خسرو بیگی ، رضا ، ارزیابی پایدار توسعه روستایی ، فصلنامه جغرافیا و توسعه ، شماره 24 ، پاییز 1390 ولی شریعت پناهی ، مجید ، جزوه درس برنامه ریزی روستایی ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری ، 1391 شهبازی ، اسماعیل ، توسعه و ترویج روستایی ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1372 شیرکوند ، سعید ، راهبرد های توسعه پایدار اقتصادی ، همایش راهبرد های توسعه پایدار در بخش های اجرایی کشور ، تهران ، 1382 صداقت کردار ، عبدالله ، فتاحی ، ابراهیم ، شاخص های پیش آگاهی خشکسالی در ایران ، مقاله جغرافیا و توسعه ، شماره 11 ، بهار و تابستان 1387 عزیزی ، قاسم ، ال نینو دوره های خشکسالی و تر سالی در ایران ، مجله پژوهش های جغرافیایی ، شماره 38 ، 1378 عزیزی ، قاسم ، تغییر اقلیم ، انتشارات قومس ، 1387 علیجانی ، بهلول ، آب و هوای ایران ، انتشارات دانشگاه پیام نور ، 1387 علیجانی ، بهلول ، کاویانی ، محمد رضا ، مبانی آب و هواشناسی ، انتشارات سمت ، 1387 علیزاده ، امین ، زهکشی اراضی ، دانشگاه فردوسی مشهد ، 1364 علیزاده ، امین ، هوا و اقلیم شناسی ، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد ، 1385 علوی زاده ، سید امیر محمد ، الگوی توسعه اقتصادی – اجتماعی با تاکید بر توسعه پایدار روستایی در ایران ، مجله سیاسی – اقتصادی ، شماره 245، 1386 فرج زاده ، منوچهر ، خشکسالی از مفهوم تا راهکار ، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح ، سال اول 1384 فراهانی ، ابراهیم ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، بررسی روند تغییرات کمی و کیفی آب های زیرزمینی دشت ورامین ، مرکز تحقیقات بیابانی و کویری دانشگاه تهران ، 1379 فرهنگ جغرافیایی آکسفورد ، 1977 قدیری معصوم ، مجتبی ، رساله دکتری ، توان های محیطی دشت مغان ، دانشگاه تهران ، 1376 قلی نیا ، جواد ، توسعه روستایی ایران سالهای 77-1373 ، مجله جهاد سازندگی ، شماره 231 -230 ، 1379 کردوانی ، پرویز ، خشکسالی و راهکار های مقابله با آن ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1380 کردوانی ، پرویز ، منابع مسائل آب در ایران ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1386 گریک ، دیوید ، مقدمه ای بر جغرافیای کشاورزی ، ترجمه علیرضا کوچکی ، سیاوش دهقانیان ، علی کلاهی اهری ، انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد ، 1384 محمود زاده گتابی ، فاطمه ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، نقش کشاورزی در توسعه پایدار شهرستان بابل ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری ، 1388 مطیعی لنگرودی ، سید حسن ، جغرافیای اقتصادی ایران (کشاورزی) ، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد ، 1387 مطیعی لنگرودی ، سید حسن ، برنامه ریزی روستایی با تأکید بر ایران ، انتشارات جهاد دانشگاهی مشهد ، 1386 مطیعی لنگرودی ، سید حسن ، شمسایی ، ابراهیم ، توسعه و کشاورزی پایدار ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1388 مطیعی لنگرودی ، سید حسن ، عمران فضای روستایی ایران ، هفتمین کنگره جغرافیایی ایران ، موسسه جغرافیایی دانشگاه تهران ، 1370 معاونت آمار و برنامه ریزی استان تهران ، وضعیت اقتصادی – اجتماعی شهرستان ورامین ، 1385 موسسه توسعه آسیا و اقیانوسیه وابسته به سازمان ملل ، برنامه ریزی در سطح محلی و توسعه روستایی ، رهبردهای جایگزین ، ترجمه عباس مخبر ، انتشارات برنامه و بودجه ، 1365 مهدوی ، مسعود ، مقدمه ای بر جغرافیای روستایی ایران ، انتشارات سمت ، 1385 مهدوی ، مسعود ، طاهر خانی ، مهدی ، کاربرد آمار در جغرافیا ، انتشارات قومس ، 1383 میسرا ، آریی ، توسعه روستایی - مسائل و مشکلات ، ترجمه علی اکبر ، انتشارات وزارت جهاد سازندگی ، 1366 میسرا ، رامش ورپرساد ، برداشتی نو از توسعه اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی ، سازمان برنامه و بودجه ، شماره 46 ، 1365 میسرا ، سوندرام ، گزینه های توسعه روستایی ، ترجه علی اکبر ، انتشارات وزارت جهاد سازندگی ، 1371 ناظمی ، امیر حسین ، توسعه پایدار منابع آب ، مجموعه مقالات اولین کنفرانس ملی بحران آب ، دانشگاه زابل ، 1380 نقی زاده ، فاطمه ، توسعه پایدار ، دانشنامه جامع مدیریت شهری وروستایی ، سازمان دهیاری ها و شهرداری های کشور ، 1388 نیک خلق ، علی اکبر ، جامعه شناسی روستایی ، انتشارات چاپخش ، 1381 ودود ،ناصر ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، اثرات خشکسالی های دهه هفتاد شمسی و تاثیرات آن بر کشت گندم منطقه مغان ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد شهرری ، 1384 وفا خواه ، مهدی ، پایان نامه کارشناسی ارشد ، برآورد منطقه ای جریان های حداقل رودخانه های فصلی ، دانشگاه تربیت مدرس ، 1379 هودر ، رابرت ، جغرافیای توسعه در جهان و ایران ، ترجمه فضیله دادور خانی ، ناصر جوادی ، انتشارات قومس ، 1386 منابع و مآخذ لاتین : Beran ,M.A, and Rodier, J.A , 1985. Hydrological aspect of drought . studies and report in Hydrology 39 , UNESCO – WMO, paris pp 20 Escap , 1996. showing the way: Metodologies For Successful Rural Poverty Alleviation Projects , Bankok Hisdal , H .and Talluksen ,L.M.2000. Drought event definition . Art nIDE Tech Repor no.6 university of oslo , Oslo, Norway Horbison , p .1990. Education man power and economic Growth , New York, Megro, Hill book co Lea ,D.A.M and D.P chaudhri ,1983 . Rural Development and the state , London ,Methuen Tate , E . L . and Gustard , A . 2000 . Drought definition : a hydrological perspective , In : Drought dnd Drought Mitigation in Europe ( ed .by . J .V .Vogt and F. Somma ) , Kluwer Academic Publishers , the Nether Lands , 23-48 Wilhite, D.A . 2000 Drought as a natural hazard: concepts and difintions .in : Drought : AGlobal Assessment , Vol . 1, wilhite , D.A. (ed). Routledge , New York , pp1-18 Wilhite , D.A.and Glantz , M.H. 1985 . understanding the Drought Phenomenon : The role of definition ,Water in ternational , 10 (3) , 111-120 Yevjevich , V.J. (ed) .1975 . Karst Hydrology and water Resources . water Resources Publications , Ft .collins . Colorado. منابع اینترنتی : www.amar .org www.camelclimatechange.org www. Civilica.ir www.climate.gmu.edu www.drought.iranhydrology.net www.ec.gc.ca www.geography.hunter.cuny.edu www.maghale.net www.npr.org