ادبیات نظری تحقیق وقف، کارآفرینی (docx) 19 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 19 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

وقف و کارآفرینی وقف در قرآن و سیره معصومان(ع) در قرآن، آیه ای که بر وقف و احکام آن صراحت داشته باشد، وجود ندارد. ولی دانشمندان اسلامی از کلیت برخی مفاهیم اخلاقی که در قرآن ذکر شده است، چنین دریافته اند که وقف، مورد تأیید قرآن کریم است ؛ چرا که اعمال خیر و صالح، همواره در آیات قرآن ستوده شده اند و به طور کلّی، هر آیه ای که بر انجام دادن کارهای نیکو یا تشویق به آنها دلالت داشته باشد، بر وقف نیز دلالت می کند که از آن جمله می توان به موارد زیر اشاره نمود: 1- سوره کهف، آیه 46: «کارهای شایسته ماندنی نزد پروردگارت، از نظر پاداش، بهتر و امید به آن بیشتر است». 2- سوره مزمّل، آیه 20: «هر عمل نیک که برای آخرت خود پیش فرستید، پاداش آن را نزد خداوند می یابید و آن اجر و ثواب آخرت، بس بهتر و بزرگ تر و بیشتر است. 3- سوره بقره، آیه 177: «نیکوکاری بدان نیست که روی خود را به جانب مشرق و مغرب کنید ؛ چرا که این بی اثر است ؛ لکن نیکوکار، کسی است که به خدا و روز قیامت و فرشتگان و کتاب آسمانی و پیامبران، ایمان آوَرَد و اموال خود را در راه دوستی خدا، به خویشان و یتیمان و در راه ماندگان و مستمندان بدهد. در سخنان پیامبر و اهل بیت(ع)، درباره تشویق به وقف، جملات فراوانی به چشم می خورد. این بزرگواران ـ که خود بهترین معلّمان بشر بوده اند ـ در موارد زیادی به این عمل نیکو دست زده اند. از آن جمله، در «قُبا» (نزدیک مدینه) نخلستانی بود به نام «بُوَیره» که از اموال شخصی پیامبر(ص) محسوب می شد و ایشان، آن را وقف بر فقیران و بینوایان نموده بود. و نیز نقل شده است که پیامبر(ص) زمینی را وقف مخارج افرادِ در راهْ مانده (ابن السبیل) نمود. امیرالمؤمنین(ع) نیز در محلّی به نام «یَنْبُع»، صد چشمه حفر کرد و آنها را وقف حاجیان خانه خدا نمود و نیز مزرعه ای داشت که وقف نیازمندان و در راه ماندگان کرد. و نیز امام صادق(ع) اموالی را برای برپایی مجالس عزاداری بعد از رحلت خودشان وقف کردند و نیز ائمه دیگر که زمین ها یا باغ هایی را برای فقرا و نیازمندان وقف می نمودند (ابوسلمان، 1362). -وقف در ایران یکی از روش های پسندیده که نیاکان ما از دوردستِ روزگار (پیش از اسلام) فراپیش داشته اند، وقف کردن خانه یا زمین و یا نهر و قنات و... بوده است که به خواست قلبی خود و یا به درخواست دیگران، آن را در راه خدا و برای مردم، از فروختن و جابه جایی برای همیشه باز می داشتند و سود و بهره آن را برای گشایش کار درماندگان و گرفتاران، اختصاص می دادند و با این کار شایسته و خداپسندانه، بسیاری از گرفتاری ها از بین می رفت، دل های زیادی شاد و خرّم می گشت، بی پناهان بسیاری سامان می یافتند و گرسنگان و تشنگان فراوانی از خطر مرگ نجات پیدا می کردند (قنبری و هزارجریبی، 1388). - وقف در ادیان مختلف سنّت وقف، ویژه اسلام و کشورهای اسلامی و شرقی نیست. در کشورهای غربی و حتی در نقاط دورافتاده جزایر استرالیا و افریقا و در میان سرخ پوستان امریکای جنوبی و در هند و نپال و تبّت نیز این سنّت، وجود داشته و دارد. این اقوام، برای معابد، پرستشگاه ها، کلیساها، صومعه ها و دیرهایشان، موقوفه هایی را اختصاص داده اند. بویژه در ایران، مصر باستان، یونان، چین، هند، ژاپن، روم، بابل و فلسطین، قبل از اسلام نیز موقوفاتی وجود داشته که برای استمرار فعالیت معابد و صومعه ها و پرستشگاه ها و بازسازی آنها و گذران زندگی اسقُف ها، بِرَهْمن ها، کاهِن ها، لاماها و... از درآمد آنها بهره می گرفته اند و همین طبقه (روحانیان) نیز آنها را سرپرستی می کردند و به دانش آموزانِ مدارس وابسته به معابد، خدمات لازم را می دادند ؛ گرچه معمولاً بخشی از دارایی موقوفه، برای خدمات عمومی به مردم و مستمندان، بویژه در راهْ ماندگان و بیماران و صدمه دیدگان از حوادث غیرمترقبه و بلایا (نظیر سیل و زلزله و طاعون و...) در نظر گرفته می شد (همان منبع، ص18). - جایگاه اجتماعی وقف مهم ترین ویژگی های اجتماعی وقف را می توان در موارد زیر خلاصه نمود: 1- از بارزترین ویژگی های اجتماعی نظام وقف، طبقاتی نبودن آن است. بدین معنا که سنّت وقف، همواره و برای همه اقشار جامعه، قابل دسترس است و در انحصار یک طبقه خاص نبوده و نیست. بر این اساس، سنّت وقف، پیوسته افراد زیادی را از طبقات مختلف جامعه جذب می کند که یا واقف اند و یا از درآمد اوقاف و خدمات آن بهره مند می شوند. لذا از طبقات فقیر اجتماع گرفته تا مردم متوسّط الحال (همچون کشاورز و پیشه ور و صنعتگر و فروشنده) تا توانگران و مسئولان بلندپایه حکومتی همه با وقف در ارتباط بوده اند و هستند. 2- نظام وقف، عبارت است از چارچوب بنیادین مسئولیت های متقابل و همبستگی اجتماعی میان ثروتمندان و نیازمندان. در این چارچوب بنیادین، برای رفع نیازهای ضروری طبقات محروم و صاحبان نیازهای خاص (همچون: یتیمان، بیوه زنان، پیران، آوارگان و قربانیان حوادث مختلف)، اقدامات و حمایت های لازم در نظر گرفته شده است. 3- نظام وقف، یکی از ساز و کارها (مکانیزم ها)ی تحقّق عدالت اجتماعی و وسیله ای صلح آمیز برای توزیع مجدّد درآمد، بدون هرگونه اجبار و مداخله قدرت حاکمه بوده و هست. از این رو می توان گفت که وقف، در حمایت از وحدت ملّی و اجتماعی و جلوگیری از بروز بی ثباتی و خشونت و تنش میان گروه های اجتماعی با وضعیت اقتصادی متفاوت، نقش دارد. 4- وقف، نقش ملموسی در ارائه خدمات رفاهی (بویژه در مناسبت ها و حوادث و تصمیم گیری های مهمّ شخصی و خانوادگی، مانند: ازدواج، اشتغال، تحصیل، برگزاری مراسم عزا و...) دارد و از این طریق، سهم مؤثّری در افزایش «امید» به زندگی و آینده در جامعه ایفا می کند. 5- وقف، در حمایت از کیان خانواده (که سنگ بنای جامعه است) و حفظ انسجام و یکپارچگی آن از طریق حمایت های مالی و تدارکاتی و نیز حمایت از حقوق افراد ضعیف و بیمار خانواده ها و کسانی که از توانمندی های جسمی و روحی کم تری برخوردارند، نقش مهمی داشته و دارد. 6- وقف، فراهم کننده چارچوبی اساسی برای مشارکت مردم در امور اجتماعی است. بدین معنا که تصمیم یک فرد برای اختصاص داوطلبانه بخشی از دارایی خود به امر وقف، کافی است که نهادی عامُّ المنفعه (چون مدرسه یا بیمارستان) را به وجود آورد. به طور کلی، یکی از بهترین بسترهای مشارکت اجتماعی، نظام وقف است که توجه به دیگران و نیکوکاران و نادیده گرفتن تمایلات خودخواهانه و اندیشیدن به منافع گروهی را مورد تشویق قرار می دهد و چنانچه از جانب رهبران و نخبگان جامعه به سمت حیات فرهنگی و ارتقای علمی و معنوی و نیز کارآفرینی و ریشه کنی فقر، هدایت شود، در ارتقای سطح امید در جامعه و کمک به پویایی و حرکت و تلاش نسل جوان، بسیار کارآمد خواهد بود (عرب و مهرآیین، 1383). - کارکرد اقتصادی وقف شاید متداول ترین نقش وقف را بتوان در رویکرد اقتصادی آن مشاهده کرد اگر چه این رویکرد با دیگر رویکردها بی ارتباط نیست اما نمونه موقوفاتی که در سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) نیز وجود داشته بیشتر در این قالب قرارمی گیرد. در میان افراط و تفریط های نظام سرمایه داری و کمونیستی، اسلام که دین عدالت و اعتدال است، نظام اقتصادی برتری از جانب خداوند و مطابق فطرت و طبیعت بشر آورده است که نه ظلم و بی عدالتی رژیم سرمایه داری درآن دیده می شود و نه دیکتاتوری اقتصاد را با عبادت و سیاست پیوند داده است و با تربیت بسیار مؤثر خود، محیطی اسلامی می سازد که بر خلاف محیط های مادی که تکاثر و اصراف ملاک برتری است و همه سعی می کنند همه چیز را به انحصار خود درآورند در محیط اسلام سادگی و غیرخواهی و ایثار و تعیمم ثروت های اضافی شخصی از راه وقف، حبس، هبه و….نه تنها ملاک برتری است بلکه عبادت بزرگ محسوب می شود. از سوی دیگر، سیاست اسلام بر کنترل و تعدیل و حفاظت ثروت جامعه است، به این ترتیب تمام راه هایی که منجر به سرمایه داری بودن کار می شود، همه را کنترل کرده است و با گرفتن خمس و زکات و تشویق افراد به وقف و…. از ثروتمندان و تقویت افراد ضعیف در برابر آنها فاصله را بسیار کم کرده، در جامعه تعدیل ایجاد می کند. براین اساس، وقف در جامعه اسلامی ثروت مادی جامعه را تعدیل می کند. وقف تبدیل مالکیت خصوصی به نوعی از مالکیت عمومی است که بسط آن از ابزار مهم دستیابی به تعادل اجتماعی است. درنهاد وقف دو مطلوبیت نهفته است ، یکی نفس عمل بخشش، گذشت و ایثار که در واقف به ودیعه گذاشته می شود و از استغراق انسان در تعلقات مادی و مال اندوزی جلوگیری می کند و دیگری لذتی است که فرد در نتیجه عمل نیک خود می بیند و نقش آن را در فقرزدایی جامعه اسلامی مشاهده می کند. دولت اسلامی می تواند موقوفات عمومی را به گونه ای سازماندهی و جهت دهی نماید که به عنوان یک منبع مالی بتوان از آنها برای از بین بردن فقر و محرومیت، تأمین بهداشت و درمان، آموزش و پرورش و ده ها مورد دیگر استفاده کرد و زمینه توسعه اقتصادی همراه با عدالت اجتماعی را فراهم ساخت. به هر حال بحث فقرزدایی، کارآفرینی و تحقق عدالت اجتماعی اگر بخواهد پوششی فراگیر داشته باشد صرفاً با اتکاء به منابع دولت امکان پذیر نخواهد بود و راهی جز توجه جدی به راه حل های مردمی وجود ندارد. بنابراین انتظار می رود که وقف نقش اساسی، هم در توسعه اندیشه اقتصادی و هم در توسعه اقتصادی داشته باشد. چنین نقشی را می توان در این محورها تبیین کرد: ۱- حمایت لازم برای ترسیم نظریه اقتصادی اسلامی جدید. ۲- شرکت در ایجاد جوی مناسب برای توسعه نظام مالی کلی اسلام. ۳- تشویق به کارگیری ابزارهای مالی اسلامی و ابزارهای توسعه آن. ۴- توسعه نقش اندوخته های وقف به منظور بهره گیری از آن در اقتصاد ملی (دهقان و احمدی، 1384). - نقش وقف در حل مشکلات جامعه وقف می تواند به اهداف اقتصادی دولت ها، کمک فراوانی کند. وقف می تواند در کم کردن کسر بودجه دولت، نقش مؤثّری داشته باشد ؛ زیرا کسر بودجه یا ناشی از کم شدن درآمد و یا ناشی از افزایش مخارجی است که دولت معمولاً در انجام وظایف خود مجبور به تحمّل آن است، که در این دو زمینه، وقف می تواند یاری رسان باشد ؛ زیرا با افزایش تولید کالا و ارتقای سطح خدمات عمومی، دولت از هزینه کردن برای این موارد، معاف می شود. مثلاً وقتی که یک ورزشگاه یا کارگاه تولیدی یا مدرسه یا بیمارستان از طریق وقف، تأسیس می شود و به جامعه خدمت می کند، در واقع، دولت را از هزینه های ایجاد و اداره یک ورزشگاه یا کارگاه یا مدرسه یا بیمارستان، معاف کرده است. و همچنین وقف با کمک در تأمین خدمات عمومی، هزینه های دولت را کم می کند و به تبع آن، دولت را از استفاده از وجوه استقراضی باز می دارد و لذا تا حدودی از کمبود بودجه دولت جلوگیری می کند. از دیگر مشکلات دولت در اقتصاد، توزیع عادلانه درآمد و ثروت است که وقف می تواند وسیله مناسبی برای توزیع مجدّد و حمایت مستقیم و غیرمستقیم از اقشار آسیب پذیر جامعه باشد، بدون آن که هزینه ای بر بودجه دولت، تحمیل کند. بیکاری نیز یکی از معضلات مهمی است که خیلی از کشورها به آن دچار شده اند که در این زمینه نیز وقف می تواند کمک مؤثری به دولت ها بکند ؛ زیرا بر اساس سنّت وقف، گروه زیادی از طبقات مختلف جامعه به گونه ای با اوقاف در ارتباط اند و یا در امور وقف به صورت مستقیم و غیرمستقیم، نظارت دارند و یا از خدمات آن بهره مند می شوند و یا... که تمام این موارد از میزان بیکاری در جامعه می کاهد و اگر فرهنگ وقف و اوقاف در جامعه ای رونق گیرد، قطعا درصد قابل توجهی از آمار بیکاری کاسته خواهد شد (سالارزهی، 1388). - نقش وقف در کارآفرینی در سال های پایانی قرن بیستم و آغاز هزاره ی سوم، کارآفرینی اجتماعی به عنوان مکمل ساز و کار های کارآفرینی تجاری و کارآفرینی دولتی ظهور یافت. انجمن های مدنی، مظهر مشارکت های مردمی و کنش های نوع دوستی و خیر خواهی هستند که در ادبیات توسعه تحت لوای کارآفرینی اجتماعی از اهمیت ویژه ای برخوردارند. در مکاتب دینی بویژه اسلام، ارزش های اسلامی و تعالیم اخلاقی، پشتوانه مناسبی برای عمق بخشیدن به کارآفرینی اجتماعی و کنش های خیر خواهانه به حساب می آیند و سنت های حسنه زکات، صدقه، احسان و نیکوکاری و آنچه که در این مقاله به آن پرداخته می شود یعنی سنت پسندیده وقف، مصداق های موثر کارآفرینی یا کارگشایی اجتماعی هستند. کنش های خیرین نیکوکار در تأسیس و بهره برداری از مدارس آموزشی در مناطق محروم، تأسیس و راه اندازی بیمارستان های خیریه از طریق موقوفات، مراکز نگهداری ایتام و حمایت های مادی و معنوی از نیازمندان در راستای قرب الهی مصداق های بارزی از فعالیت های خیر خواهانه و نوآورانه در کشورهای اسلامی از جمله ایران اسلامی هستند که سنت حسنه وقف دائمی دارآیی و اموال شخصی در گسترش این نوع برنامه های توسعه انسانی بسیار موثر واقع شده است. واژه کارآفرینی ریشه در ادبیات فرانسه در قرن های هفدهم و هیجد هم میلادی دارد . کارآفرینی به افرادی اشاره دارد که با پیگیری و جستجوی روش های بهتر انجام کار پیشرفت اقتصادی ملاحظه ای را تجربه می کنند. کارآفرینان با استفاده بهینه از منابع و امکانات محدود بهره وری و کارآیی قابل توجهی را عرضه و به عبارتی دقیق تر کارآفرینان ارزش افزوده ایجاد می کنند. در ادبیات کارآفرینی، علاوه بر کارآفرینی تجاری که بیشتر معطوف به کسب و کار های تجاری و اقدامات ریسک پذیرانه جهت دستیابی به اهداف سودآوری است، کارآفرینی اجتماعی به مثابه مکمل کارآفرینی تجاری جایگاه ویژه ای در ادبیات توسعه انسانی و اجتماعی دارد. جوهره کارآفرینی اجتماعی همان فعالیت های نوع دوستی، احسان و نیکوکاری و احساس مسئولیت در قبال مشکلات اقشار آسیب پذیر و محروم جامعه است. آنچه ضرورت کارآفرینی اجتماعی را در جامعه مدرن امروزی آشکار می سازد بن بست نظام سرمایه داری است که با اصالت دادن به اصل آهنین منافع شخصی و نادیده گرفتن حقوق و نیاز های اقشار و طبقات آسیب پذیر جامعه بر شدت فقر و محرومیت و افزایش شکاف طبقاتی در جامعه افزوده است (سلیمی فر، 1376).با توجه به ناکامی دولت و موسسات تجاری برای حل مسائل اجتماعی، جامعه امروزی برای رویارویی با مسائل پیچیده اجتماعی نیازمند کارآفرینی و خلاقیت اجتماعی است. کارآفرینی اجتماعی شامل برنامه های نوآورانه برای کمک به بهبود معیشت کسانی است که فاقد کسب و کار و توان مالی هستند و یا در استفاده از فرصت های خدمات اجتماعی با محدودیت مواجه اند. این گروه از کارآفرینان نیکوکار، بر اساس پایبندی به ارزش ها و مأموریت ارزشی که به آن باور دارند دست به ابتکار عمل ها و نوآوری های اجتماعی برای برآورده ساختن نیازهای جامعه می زنند. آن ها در سایه تجکیم مناسبات و پیوند های اجتماعی به کارگشایی و حل مشکلات مردم می پردازند. و با روش های نوآورانه به دنبال حل مشکلات اقشار محروم و آسیب پذیر جامعه هستند .خمیر مایه کارآفرینی اجتماعی اقدام داوطلبانه و نوآورانه با تلفیقی از خیر خواهی است. این نوع از کارآفرینان با انگیزه های نوع دوستی و نیکوکارانه در راستای خدمت به بندگان خدا، نوعی رضایت درونی حاصل می کنند و از اینکه گرهی از مشکلات مردم به دست آن ها باز می شود و در خدمت به هم نوعان مشارکت دارند، شور و شعف در آن ها بوجود می آید.کارآفرینی اجتماعی همان نوآوری برای مشکلات و مسائل اجتماعی است. کارآفرینان اجتماعی با استفاده از تدابیر نوآورانه و ایجاد ساز و کار های اجتماعی به بسیج منابع برای برخورد با مسائل اجتماعی می پردازند.کارافرینان اجتماعی به دنبال شناسایی و رفع نیازهای اجتماعی جامعه هستند و در این مسیر پر فراز و نشیب از اعتبار اجتماعی و جان و مال خود مایه می گذارند. کارآفرینان اجتماعی تحولات اجتماعی را شتاب می بخشند پیامد های اجتماعی بلند مدت و پایدار را به ارمغان می آورند. شواهد تجربی تأیید می کند کنش های خیر خواهانه انسان ها تا حدود زیادی ریشه در باور ها و اعتقادات شهروندان دارد و باور های فرهنگی و اجتماعی به عنوان خمیر مایه شخصیت جوامع و ملت ها در گرایشات نوع دوستی و رفتارهای داوطلبانه و نیکوکارانه شهروندان بسیار موثر است. در مطالعه ای که تحت عنوان تأثیر مذهب روی فعالیت های خیریه در کانادا انجام شد، یافته های تحقیق تأثیر تعلقات و باور های مذهبی را در گسترش فعالیت های خیریه و داوطلبانه تأیید می کند. بر اساس یافته های بدست آمده، شهروندان کانادایی با اعتقادات مذهبی قوی، در مقایسه با سایرین مشارکت بیشتری در فعالیت های خیریه و کمک به اقشار آسیب پذیر و نیازمند داشته اند. بکر و همکاران (2006) نیز در مطالعه ای میدانی پیرامون عوامل اثر گذار بر کنش های نوع دوستی و خیر خواهانه، پایبندی به ارزش های مذهبی و تعالیم اخلاقی را در بروز رفتار های خیر خواهانه حائز اهمیت می دانند. همچنین، وانگ و گرادی (2008) در بررسی روابط میان کنش داوطلبانه، سرمایه اجتماعی و کمک های خیریه، دریافتند که باورهای مذهبی از عوامل تعیین کننده کنش های داوطلبانه و افزایش کمک های خیریه و بشر دوستانه است. شهروندان معتقد به باور های مذهبی تمایل بیشتری دارند تا کمک های خیریه شان را در اختیار اقشار آسیب پذیر و معلولان قرار دهند.آیه های قرآن و احادیث متعدد، مسلمانان را به خاطر اقدامات بشر دوستانه و نیکوکارانه به پاداش های بهشت برین و قرب الهی مژده می دهند. بعلاوه، مسلمانان اقدامات نیکوکارانه از قبیل صدقه، کمک کردن به نیازمندان و وقف را نوعی تعهد اخلاقی و دینی می دانند و با طیب خاطر در راستای جلب رضایت خداوند و رفع خواسته های نیازمندان تلاش می کنند. در حدیثی از پیامبر اکرم(ص)نقل شده است: " خداوند نسبت به انسان هایی که یاور همنوع خودشان هستند عشق می ورزد و آنها را دوست می دارد. بعلاوه خداوند انسان را خلق نموده است و به آنها این استعداد را ارزانی نموده است تا برای دیگران مفید باشند و کارهای خیر انجام دهند": در یکی از احادیث قدسی نیز که نقل قول از خداوند توسط پیامبر اکرم ص است بر نوع دوستی و توجه به فقرا تأکید فراوان شده است. در این حدیث آمده است " خداوند تنها نماز آن دسته از نماز گذاران را می پذیرد که مشی اعتدال را دنبال می کنند و حیوانات و سایر مخلوقات خداوند را آزار نمی رسانند، بر گناه پافشاری نمی کنند و خداوند را به زاری و التماس می خوانند و نسبت به فقرا، مسافرین در راه مانده، زنان بیوه و اقشار آسیب دیده محبت می ورزند". از همین رو و در چارچوب اعتقادات مسلمانان، احیاء سنت حسنه نیکوکاری و کنش های خیر خواهانه، رحمت و عطوفت الهی را برای نیکوکاران به همراه دارد. وقف، سابقه طولانی در فرهنگ ملل و تمدن های تاریخ بشری دارد و مصادیق آن را می توان در فراعنه مصر جستجو نمود. در مصر قدیم، فراعنه، املاک و زمین هایی را برای راهبان اختصاص می دادند و در تمدن یونان باستان، آثار و نشانه هایی از وقف کتایخانه ها و مراکز آموزشی وجود دارد. در سال های قبل از ظهور اسلام، مصادیق وقف و فعالیت های خیریه در سیره پیامبران الهی مشاهده می شود. حضرت ابراهیم خلیل از پایه گذاران اولیه وقف بودند که در زمان حیات این پیامبر نهاد های امدادی و خیریه ای بنیان گذاشته شد که منابع اولیه آنها از طریق وقف می شدند. نکته قابل تأمل آن است که خیرین و نیکوکاران با اختصاص دارآیی و اموال شان به صورت وقف، از مالکیت بر آن اموال برای همیشه می گذارند و آن ها را صرف امور عام المنفعه می کنند (قنبری و هزارجریبی، 1388).تمدن اسلامی در بها دادن به وقف تأثیر قابل ملاحظه ای داشته است و الگوی اسلامی وقف باعث جلب توجه جوامع غربی شده؛ و در بسیاری از کشور های غیر اسلامی، به تبعیت از فرهنگ وقف در اسلام گام های بلندی در زمینه وقف دارایی ها برای اهداف بشر دوستانه و توسعه ای برداشته شده است. در حال حاضر، در آمریکای شمالی، بسیاری از بنیاد های خیریه و مذهبی جزء اموال موقوفات هستند و ده ها هزار بنیاد خیریه هم اکنون در آمریکا فعالیت دارند. دانشگاه آکسفورد تقریبأ بر اساس الگوی اسلامی وقف پایه گذاری گردید که سابقه وقف دارایی و اموال برای توسعه مراکز آموزشی برای اولین بار در جهان اسلام متداول گردید و دانشگاه اسلامی الازهر مصر نیز از الگوهای موفق دانشگاه های جهان هست که بر پایه موقوفات بنیان گذاری شد و از زمان تأسیس تا کنون بخش عمده ای از منابع مالی این مرکز آموزش عالی اسلامی، از طریق منابع و دارایی های وقف شده خیرین تأمین می شود. وقف در فرهنگ لغات عربی، به معنای نگه داشتن، حبس کردن و منع کردن است. واژه وقف در اسلام به معنای نگه داشتن و اختصاص دادن آن برای اهداف خیر خواهانه است. وقف معمولأ شامل کالاهای ماندگار و با داوام از قبیل املاک کشاورزی، تجاری و مسکونی و یا وقف کتابخانه ها، ماشین الات کشاورزی، دام ها، سهام و اندوخته ها و وجوه نقد است. در اصطلاح فقه، وقف یعنی حبس مایملک و جلوگیری از انتقال آن به دیگری، چه از راه فروش و چه از راه بخشش و در مقابل منافع و سود حاصل از آن را در راه خداوند قرار دادن است که در واقع همان راه خدمت به مردم و گره گشایی مشکلات و سر و سامان دادن به وضعیت عادی و فرهنگی آنان است. وقف همان سلب استفاده شخصی از اموال و دارایی های فردی و اختصاص اصل و مزایای حاصله از آن برای اهداف معین است. مالکیت دارایی های وقف شده نمی تواند به شخص دیگری انتقال یابد؛ مگر تحت شرایطی خاص که بتوان آن را تبدیل به احسن ساخت و مزایای آن را برای اهداف مورد نظر اختصاص داد. تفاوت عمده وقف با زکات و فطریه در احادیث و متون اسلامی در آن است که زکات و فطریه به عنوان یک فعالیت خیر خواهانه اجباری معرفی شده اند، در حالیکه صدقه و وقف در فرهنگ اسلامی نوعی فعالیت خیریه ارادی مبتنی بر احساسات نوع دوستی هستند. تفاوت صدقه و وقف در آن است که صدقه معمولأ اقدامی عادی است و شامل کمک های خیریه جاری و جزئی است؛ در حالیکه وقف نوعی کنش داوطلبانه و اختیاری است که صاحبان سرمایه، بخشی از دارآیی ها و اموال شخصی شان را برای فعالیت های خیریه وقف دائمی می کنند و از همین رو، وقف نوعی صدقه دائمی و مستمر است. به لحاظ ماهیت، وقف همانند سایر فعالیت های خیریه در قلمرو بخش داوطلبانه قرار دارد. اهداف و کاربردهای منافع حاصله از اوقاف می تواند صرف نهاد های آموزشی، یتیم خانه، ساخت و بهره برداری مساجد و گشترش سایر فعالیت های خیریه عام المنفعه شود .مطالعات و شواهد نشان می دهد سنت حسنه وقف و سایر فعالیت های خیر خواهانه در کشورهای اسلامی تابعی است از متغیر های مختلف که در مجموع می توان عوامل مذهبی از قبیل تقوا و ایمان قوی، عوامل فردی از قبیل شخصیت مهربان، روحیه سخاوت گری و پایگاه شغلی، سطح درآمد، میزان تحصیلات و شعور اجتماعی و سایر مولفه ها را از تعیین کننده های اقدامات خیریه از قبیل وقف دانست که آثار و نتایج این عمل خداپسندانه به طرح ها و برنامه های توسعه ای منجر می گردد و بخش قابل توجهی از اقشار نیازمند و بی بضاعت می توانند از این فرصت ها و خدمات اجتماعی بهره مند شوند. یکی از شاخص های اصلی توسعه یافتگی جوامع، شاخص توسعه انسانی است. توسعه انسانی روندی است که طی آن امکانات افراد بشر افزایش می آید. شاخص توسعه انسانی از متغیرهای آموزشی، بهداشتی و اقتصادی تشکیل شده است. اهمیت آموزش به عنوان شاخص مهم در توسعه انسانی موجب شده است که نرخ باسوادی بزرگسالان (براساس دو سوم ارزش کل)و نیز میزان خام ثبت‌نام تحصیلی در تمام دوره‌های آموزش ابتدایی، راهنمایی، متوسطه و عالی(براساس یک سوم ارزش کل)مورد استفاده قرار گیرد. شاخص دیگری که در ترکیب شاخص نهایی توسعه انسانی دخالت دارد، امید به زندگی در بدو تولد است که سطح سلامت و بهداشت افراد جامعه را نشان می‌دهد. بسط و گسترش استعدادها و نیز انتخاب‌های انسانی در گرو عمر طولانی همراه با سلامت آنان است. اهمیت بعد سرمایه فیزیکی و تأثیر آن بر توسعه انسانی منجر به استفاده از درآمد ناخالص داخلی سرانه شده است. این شاخص نمایانگر رفاه و سطح زندگی افراد جامعه است. شواهد ارزیابی شاخص توسعه انسانی 2008 نشان می دهد که از میان 51 کشور اسلامی، فقط کشور های اسلامی برونئی، کویت، قطر، امارات متحده عربی، بحرین شاخص توسعه انسانی بالایی دارند؛ در حالیکه 22 کشور اسلامی شاخص توسعه انسانی متوسط و 23 کشور اسلامی شاخص توسعه انسانی ضعیفی داشته اند. آن روی سکه توسعه انسانی، فقر و محرومیت قرار دارد که واقعیتی تلخ و ناگوار در دنیای معاصر بویژه در کشور های اسلامی و در حال توسعه است. سهم عمده ای از شهروندان در این کشور ها با مشکلات فقر و محرومیت از قبیل گرسنگی و سوء تغذیه، محرومیت از بهداشت، و عدم دسترسی کافی به امکانات آموزشی و حقوق انسانی اولیه مواجه هستند. ریشه این مصائب و بدبختی ها در جهان اسلام به خاطر نهادینه نشدن ارزش های اصیل اسلامی و عدم تحقق منویات اسلام راستین که منادی رفاه و توسعه انسانی است می باشد. در جوهره تعالیم اسلامی، تلاش و کسب روزی حلال نوعی عبادت تلقی شده است و ساز و کار های فقر زدایی و توزیع ثروت از قبیل پرداختن زکات، صدقه، توجه به معیشت فقرا و ایتام، احسان و نیکوکاری با اقشار آسیب پذیر و از همه مهم تر سنت حسنه وقف نشان از ظرفیت و پشتوانه قوی فرهنگ اسلامی برای ارتقای توسعه انسانی در جوامع اسلامی است .وقف به عنوان یک بنیاد خیریه اسلامی از طریق اختصاص اموال و دارایی ها برای اهداف خداپسندانه تحقق می یابد. در کشور های اسلامی پروژه های زیادی وجود دارند که از طریق موقوفات و دارایی های وقف شده از سوی خیرین اداره می شوند. آثار و نتایج وقف می تواند در پروژه های انسان دوستانه، فرهنگی، اقتصادی، بهداشت و درمان، آموزش و پرورش و بسیاری دیگر از حوزه های رفاه اجتماعی تجلی یابد. به طور نمونه وقف چشمه های آب جهت مصارف عمومی، ساخت خانه برای محرومان، مکان های اقامات رایگان برای مسافران بی بضاعت، نگهداری پل ها، سازماندهی مراسم تشییع جنازه مردگان بی بضاعت، کمک به معلولان، تأمین مالی مراسم ازدواج جوانان نیازمند، ساخت و نگهداری دارالایتام و خانه های سالمندان از مصادیق کاربرد اموال و دارایی های وقف هستند. بعلاوهریال مصادیق زیادی از کاربرد موقوفات در زمینه های بهداشت و درمان و آموزش و پرورش وجود دارد. بعلاوه بیمارستان های سیار و گروه های امداد پزشکی که روستا به روستا فعالیت می کنند از طریق اموال و دارایی های وقف شده اداره می شوند. در بسیاری از کشورهای اسلامی بخش قابل توجهی از فعالیت های توسعه ای که در ذیل به نمونه هایی از آن اشاره می شود مبتنی بر   منابع و دارایی های وقف شده انجام شده است.  1- نهاد های آموزشی نظیر مدارس ابتدائی، دبیرستان ها و همچنین تأسیس دانشکده ها و مراکز آموزش عالی(به طور نمونه در بنگلادش بیش از 8000 موسسه آموزشی بر پایه وقف ساخته شده است .2- خانه های مراقبت و ایتام که محل نگهداری کودکان بی سرپرست و افراد فاقد سرپناه است و امکانات زندگی و تحصیل رایگان برای آن ها فراهم می شود .3- تقریبأ اکثریت مساجد در بنگلادش به عنوان مراکز فرهنگی و اجتماعی خدمات عام المنفعه را به مسلمانان عرضه می کنند و حدود 120 هزار مسجد از طریق منابع وقف تأسیس شده است و فعالیت های آموزشی در این مساجد به صورت رایگان ارائه می شود. بعلاوه در مناطق روستایی بنگلادش، مساجد و مکتب خانه های آموزش تعالیم اسلامی بر پایه موقوفات اداره می شوند .4- کلینیک ها و مراکز بهداشتی و در مانی از جمله فعالیت های خیریه مبتنی بر منابع موقوفات هستند. بنیاد همدردی مبتنی بر طب گیاهی در کراچی که الگوی موفق استفاده از ظرفیت کمک های مردمی و موقوفات است. همچنین این کلینیک از حمایت های مالی دانشگاه کراچی و موسسات خیریه و امدادی پاکستان، هندوستان و بنگلادش برخوردار است و خدمات پزشکی را در اختیار اقشار آسیب پذیر قرار می دهد .5- فروشگاه و مراکز تجاری وقف شده که منبع درآمد زایی و تأمین منابع مالی برای پروزه های عام المنفعه و پروزه های خیریه هستند.6- سایر منابع و دارایی ها نظیر املاک مسکونی، کشاورزی و سهام شرکت ها و کارخانجاتافزون بر اینها وقف می تواند به طور موثر تر برنامه های فقر زدایی را به روش های جدید و جامع تحقق بخشد. در گذشته کاربرد موقوفات در ساخت و تجهیز عبادتگاه ها، تأسیس و نگهداری مراکز آموزشی و حوزه های بهداشت و درمان، تدارک غذا برای نیازمندان رایج بوده است، اما هم اکنون کاربرد های وقف علاوه بر موارد پیش گفته حوزه های تأمین آب آشامیدنی برای حوزه روستایی یا شهری، محافظت از یک شهر، پرداخت مالیات همسایگان، عرضه مواد غذایی برای کودکان را در بر می گیرد. در سال های اخیر وقف وجوه نقد در بسیاری از جوامع اسلامی رایج شده است و بعضی از سرمایه داران مسلمان، وجوه نقدا مشخصی را به عنوان وام در اختیار متقاضیان وام قرار می دهند و بازگشت وام ها را صرف خدمات اجتماعی برای اقشار آسیب پذیر می کنند .در جمهوری اسلامی ایران ظرفیت های کارآفرینی اجتماعی مبتنی بر اعتقادات و باور های اسلامی و ملی مردم وجود دارد.. تبلور اراده خیرین مدرسه ساز برای ساخت صد ها هزار کلاس درس و وقف آن برای فعالیت های آموزشی یکی از این ظرفیت هاست. بنابر آمار رسمی مجمع خیرین مدرسه ساز کشور، نیکوکاران و افراد خیر با مشارکت گسترده خود در امر مقدس مدرسه سازی، بار سنگینی را از دوش دولت و وزارت آموزش و پرورش برداشته اند و تاکنون 33 درصد از مدارس کشور توسط خیرین مدرسه ساز کشور احداث شده است.احداث، بهره برداری و مدیریت بیمارستان ها و درمانگاه های خیریه توسط خیرین و وقف آن برای بیماران نیازمند و مستحق و ارائه خدمات پزشکی رایگان یا با کم ترین تعرفه پزشکی در مقایسه با بمارستان های خصوصی نمونه دیگری از فرهنگ نیکوکاری و احیاء سنت حسنه وقف در میان مسلمانان ایران زمین است. به طور نمونه بیمارستان فوق تخصصی رضوی مشهد نمادی برجسته از تبلور اراده انسانهای نیکوکار و الهام گرفته از آموزه های مکتب اسلام در حمایت از منزلت و کرامت بشری در زیباترین و ملموس ترین نوع آن از طریق وقف است. می توان با ترویج فرهنگ احسان و نیکوکاری و احیاء سنت حسنه وقف، بخشی از نیازهای آموزشی، بهداشتی و رفاهی اقشار آسیب پذیر جامعه را برآورده ساخت و آهنگ رشد و توسعه انسانی کشور را شتاب بخشید .نکته قابل توجه در زمینه کاربرد وقف در توسعه انسانی آن است که وقف به تنهایی و بدون توجه به مشارکت بخش های تجاری و دولتی تأثیر قابل ملاحظه ای نمی تواند بر توسعه انسانی داشته باشد. بخش عمده ای از موقوفات و دارآیی های وقف شده از سوی سرمایه داران حقیقی و حقوقی بخش خصوصی و خانواده های پر درآمد به فعالیت های عام المنفعه و خیریه اختصاص می یابد و سود آوری بخش خصوصی در مقیاس گسترده و افزایش سهم درآمد خانوار ها به موازات پاییبندی به باور های مذهبی می تواند سهم مشارکت های داوطلبانه از قبیل وقف و کمک های خیریه را افزایش دهد. بعلاوه دولت می تواند با معافیت های مالیاتی بر موقوفات، اعطاء تسهیلات و سایر سیاست های تشویقی زمینه مشارکت مردم را در چرخه عمران و توسعه کشور فراهم سازد و با تسهیل قوانین و مقررات وقف و واگذاری مدیریت موقوفات در قالب سازمان ها و نهاد های خیریه از ظرفیت های مشارکت خیرین و گروه های داوطلب برای توسعه و رفاه همگانی استفاده نماید. این مثلث سه بعدی دولت، بخش خصوصی مبتنی بر سرمایه داری اسلامی و بخش خیریه و داوطلبانه اثرات جهانی، معنوی و اقتصادی زیادی را برای توسعه انسانی در جوامع اسلامی به همراه دارد. در مدل چند بعدی توسعه، وقف به عنوان یکی از فعالیت خیر خواهانه اسلامی آراسته با ویژگی های تقوا و پارسایی، نوع دوستی و عدالت اجتماعی زیر ساخت مناسبی را برای ارتقای نوآوری و پویایی کارآفرینی اجتماعی و توسعه انسانی فراهم می سازد.با توسعه فرهنگ وقف و فعالیت های احسان و نیکوکاری و به موازات رونق بخش خصوصی و انتفاعی، از هزینه های انتقالی دولت کاسته می شود و بخش عمده ای از نیاز های جامعه در زمینه های آموزش و پرورش، آموزش عالی، بهداشت و درمان که بار سنگینی بر دوش دولت ایجاد می کند به نهاد های مردمی و خود مردم انتقال می یابد و چرخه توسعه انسانی کشور به موازات تحول در بخش دولتی و خصوصی به حرکت در می آید (سالارزهی، 1388). منابع ابوسلمان. 1362. وقف در فقه شیعه. تهران: سازمان حج و اوقاف و امور خیریه (اُسوه). بابائی، م. 1383. ب‍ررس‍ی‌ ع‍وام‍ل‌ م‍وث‍ر ب‍ر رشدکسب وکارهاو س‍رم‍ای‍ه‌ گ‍ذاری‌ در ب‍خ‍ش‌ م‍خ‍اب‍رات‌. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلانی، واحد تهران مرکزی. تقی پور، س. 1384. عوامل موثر بر رشد کسب و کارها و سرمایه گذاری بخش خصوصی و راهکار های ارتقاء آن در ایران. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلانی، واحد تهران مرکزی. جبل عاملی، م. 1389. بررسی کارآفرینی و ویژگی های گسترش آن. فصلنامه شهر ایرانی اسلامی، شماره 17، صص 33- 43. دهقان، م و احمدی، ن. 1384. نقش نهاد وقف در دگرگونيهاي اجتماعي - فرهنگي شهر مشهد در دوره صفوي. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشکده الزهراء. سالارزهی، ح. 1388. نقش وقف در کارآفرینی اجتماعی پایدار در اسلام. ماهنامه توسعه شهری، دانشگاه ارومیه، شماره 14، صص 52-71. سلیمی فر، م. 1376. وقف و آثار اقتصادی، اجتماعی آن روی توسعه. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه تربیت مدرس. شهابی، علی اکبر. 1343. تاریخچه وقف در اسلام.. تهران: دانشگاه تهران، نشر اوقاف. عرب، ح و مهرآیین، م. 1383. فرهنگ وقف و توسعه کسب و کار اجتماعی در شهرستان اراک. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی واحد اراک. قنبری، س و هزارجریبی، ج. 1388. آثار و پیامدهای وقف در گسترش کسب و کار و جایگاه اجتماعی مردم. پایان نامه کارشناسی ارشد، گرایش برنامه ریزی رفاه اجتماعی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی. کهنسال، م.، شاهنوشی، ن، و گلریز ضیائی، ز. 1388. بررسي تاثير سرمايه گذاري عمومي در زيرساخت هاي كشاورزي بر رشد بهره وري ورشدکسب وکارهای بخش كشاورزي ايران. مجله علوم کشاورزی ایران. 16(27):1-1. مظهری، م و یزدانی، س. 1384. اندازه گيري قدرت بازار با استفاده از مدل سازمان صنعتي جديد (مطالعه موردي: صنايع تبديلي در استان خراسان). علوم کشاورزی ایران، جلد 36، شماره 1، صص 159-167. میرزابیگی، م. 1382. بررسی سیاست‌های سرمایه‌گذاری و رشد کسب و کارها در بخش کشاورزی استان همدان بر اساس مزیت‌های نسبی. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلانی، واحد تهران مرکزی.