ادبیات نظری تحقیق مصرف مواد، انواع مواد افیونی، خشخاش، تریاک، توهم زاها (docx) 34 صفحه

دسته بندی : تحقیق

نوع فایل : Word (.docx) ( قابل ویرایش و آماده پرینت )

تعداد صفحات: 34 صفحه

قسمتی از متن Word (.docx) :

تاریخچه مصرف مواد در ایران: اطلاع از تحول تاریخی مصرف و سؤمصرف مواد در هر جامعه، هم از لحاظ پی بردن به ریشه و منبع ورود مواد مخدر چه فرهنگ آن جامعه و هم از جهت روشن کردن موضع گیری تاریخی آن جامعه در مقابل مواد و سؤمصرف آن، حایز اهمیت است. این نوع بررسی تاریخی همچنین می تواند به رد یا اثبات برخی از برداشت های رایج درباره اصل و منشأ مساله سؤمصرف مواد در جوامع مختلف کمک کند. هدف این فصل مروری اجمالی بر تاریخچه آشنایی مردم ایران با مواد قابل سؤاستفاده می باشد. (مهدیار: ص 10) ازجمله مواد طبیعی دارای خواص روان گردان و قابل سؤاستفاده رایج در عصر حاضر حداقل سه ماده، یعنی شراب، افیون و حشیش از نباتاتی بدست می آید که بومی آسیای مرکزی و فلات ایران بوده و از ادوار ماقبل تاریخ به صورت وحشتی در این سرزمین بعمل می آمده اند. دلایل تاریخی قاطعی در دست است که ساکنان ایران، به معنی تاریخی کلمه که بخش عمده ای از آسیای میانه و خاورمیانه فعلی را دربر می گرفت، از قرن هاقبل از میلاد با این نباتات و کاربرد مشتقات آنها به عنوان غذا، دارو و نیز وسایل تغییر حالات روحی یا ایجاد نشئه و نشاط آشنایی داشته اند. مشتقات انگور و سایر انواع مشروبات الکلی: استفاده ایرانیان از مشروبات الکلی دردوره پیش از اسلام مشهورتر از آن است که احتیاج به توضیح داشته باشد. بعضی از نویسندگان غربی از کمبوجیه به عنوان اولین فرد معتاد به الکل معروف تاریخ نام می برند (کارسون و بوپر 1992، 295). توصیف مجالس میخواری پادشاهان و پهلوانان اساطیری، بخش مهمی از حماسه ملی ایران «شاهنامه فردوسی» را تشکیل می دهد. در دوره بعد از اسلام نیز علیرغم نص صریح قرآن مجید درباره حرام بودن شراب و دیگر مشروبات الکلی، شواهد بسیاری از ادامه آداب و رسوم میخواری در دربار خلفای اموی و عباسی و پادشاهان محلی دست نشانده آنان بخصوص سلسله های ایرانی مستقل (از قبیل صفاریان، سامانیان و آل بویه) در دست است. حشیش و دیگر مشتقات شاهدانه  گیاه شاهدانه، یا کنب هندی، که حشیش، بنگ، چرس و ماری جوانا از آن بدست می آید، از گیاهان بومی آسیای مرکزی و ایران بوده و قرن هاپیش از میلاد مسیح در این بخش از دنیا بعمل می آمده است. نام علمی این گیاه cannabis Indica است که معرف اصل هندی آن یعنی «کنب هندی» می باشد. آگاهی به جنبه های دارویی و خواص روانگردان بنگ ظاهراً از ادوار قبل از تاریخ در میان اقوام آریایی و در ایران باستان وجود داشته و هرودوت از اوستا، به نام وندیدار، که ظاهراً در دوره ساسانیان تدوین شده است به استفاده از بنگ به عنوان داروی سقط جنین اشاره شده است (پورداوود، 1332). بعد از اسلام حشیش کاربرد تفریحی و گاه سیاسی هم پیدا کرده است. حسن صباح پیروان اسماعیلی خود را با جشیش دگرگون می نموده و آنها را تا حدَ از خودگذشتگی به ترورهای سیاسی وا می داشته است. به همین علت پیروان او به حشاشین معروف بوده و بسیاری را عقیده بر آن است که کلمات Assassin و Assassinate و دیگر مشتقات آنها در زبان انگلیسی از همین کلمه گرفته شده اند. به علت تأثیرات روانی آشکار حشیش مصرف آن از همان ایام با مخالفت رسمی مواجه شده و نوعی عمل ضد ارزشی محسوب می شده است. مصرف حشیش، مانند شراب و افیون در دوره صفویه بسیار رواج یافت ازجمله شاه طهماسب، دومین پادشاه این سلسله، در دوران سلطنت خود به نوشیدن شراب و خوردن بنگ رغبت زیادی نشان می داد. سؤمصرف حشیش در دوره قاجاریه نیز میان اقشاری از مردم، بخصوص دراویش، رایج بوده است. 3- افیون و تریاک برخلاف شراب و حشیش، دلیلی به رواج استعمال افیون و مشتقات آن در ایران قبل از اسلام در دست نیست. نه در زبان های فارسی پیش از اسلام (اوستایی، پارسی باستان، پارسی میانه، یا پهلوی، معادلی برای افیون و تریاک وجود دارد و نه از حضور مواد افیونی در دربار پادشاهان ایران ذکری بعمل آمده است. به دلیل همین فقدان اطلاعات درباره افیون و حتی کاربردهای طبی آن، در ایران قبل از اسلام بعضی از نویسندگان ایرانی معرفی افیون و تریاک به ایران را با حمله سپاهیان عرب زیر پرچم اسلام به این کشور هم زمان دانسته اند، ازجمله این نویسندگان استاد پورداوود، کویین و مک لافلین (1974) می باشند. افراد دیگری که این اتهام را تکرار کرده اند از شناخته بودن تریاک در عربستان قبل از اسلام و مصرف آن برای رفع گرسنگی و خستگی توسط سپاهیان اسلام صحبت کرده اند. اعتقاد عمومی آن است که هر دو کلمه «افیون» و «تریاک» از زبان یونانی و ظاهراً از طریق ترجمه نوشته های پزشکان یونانی، وارد زبان عربی و فارسی شده اند. اصل افیون در یونانی «اپیون» است که به معنی شیره گیاه می باشد. به شیره منجمد خشخاش نیز اطلاق می شود. کلمه تریاک هم از ریشه یونانی therikos می آید و در آن زمان اصلاً به معنی مار یا حشرات گزنده بوده است. استفاده از عنوان تریاک در مورد ماده حاصل از شیره خشخاش ظاهراً به علت تأثیر آن در خنثی کردن اثر مسمومیت ناشی از مارگزیدگی و نظایر آن بوده است. (طرح پژوهش تهیه برنامه ملی مبارزه با مواد مخدر، همان منبع، ص 15) طبق نوشته بیهقی، سلطان مسعود غزنوی نیز به خوردن مخلوط می و افیون عادت داشته و خواب سنگین او به دنبال استفاده از این مخلوط و ترس اطرافیان از بیدارکردن اوف به دشمنان سلجوقی شکست خوردۀ او امکان داد تا از چنگ او فرار نموده و با حمله متقابل لشگر او را شکست دهند. این شاید اولین حادثه تاریخی مهمی باشد که در دوره قبل از صفویه افیون در آن نقش داشته است. اگرچه خواص خواب آور و ضد درد آن از بدو پیدایش طب اسلامی ـ ایرانی هم توسط پزشکان ایرانی ـ اسلامی (ازجمله محمد پسر زکریای رازی و ابوعلی سینا) توصیف شده است. اما شواهد مربوط به سؤمصرف آن در موارد غیرپزشکی بسیار نادر می باشد. ابوریحان بیرونی ظاهراً اولین دانشمند اسلامی است که به خاصیت اعتیاد آور افیون اشاره کرده و از نیاز معتادان به بالابردن میزان مصرف خود (یا پدیده تحمل) سخن گفته است. شیوع ناگهانی سؤمصرف افیون، حشیش و انواع مخدر در دوره صفویه و ادامه گسترش آن به دلایل ذیل پدیده تاریخی بسیار جالبی است: عوامل اقتصادی رفاه و تنعم حاکم بر دربار پادشاهان صفوی عوامل اجتماعی: غلبه جنگجویان عشایر ترک زبان والی شیعه مذهب قزلباش بر شهرنشینان برخوردار از سنت های قومی، دینی، زبانی و فرهنگی دیرین و شیوه های خاص مدارا و جذب و تعدیل مهاجمان فرهنگی. عوامل روانی: احساس ناامنی شدید درعین رونق اقتصادی و برخورداری از رفاه مادی تسبی (طرح پژوهش تهیه برنامه ملی مبارزه با مواد مخدر (روحانی رصا: ص 3) شواهد تاریخی مربوط به دوره قاجاریه از شیوع سؤمصرف افیون، غالباً به صورت بلعیدن ولی گاهی هم به صورت دودکردن در میان قشرهای مختلف جامعه ایرانی حکایت می کند. کشت خشخاش و تولید داخلی تریاک در قرن هجدهم و نیمه اول قرن نوزدهم بیشتر به منظور پاسخ گفتن به تقاضای روزافزون مصرف کنندگان داخلی بود. اما از نیمه دوم قرن نوزدهم کشت تریاک به عنوان یک محصول قابل صدور و «ارز آور» مورد توجه قرار گرفت. دلیل این موضوع را باید در افول تولید و صدور ابریشم، نیاز فزاینده کشور به ارز خارجی برای پرداخت بهای کالاهای جدید خریداری شده ازغرب و نیز افزایش ناگهانی تقاضا برای افیون در سطح جهانی به دنبال «جنگ های تریاک» و باز شدن دروازه های چین بر روی واردات تریاک جستجو کرد. در سال 1320 (ش) این انحصار و کنترل محدود هم از بین می رود و در سال های جنگ جهانی دوم و بعد از آن قاچاق مواد افیونی رواج بیشتری پیدا می کند. در سال 1334 قانون منع کشت خشخاش و جلوگیری از مصرف غیرطبی تریاک از تصویب مجلس گذشت و وزارت بهداری را مسئول معتادین قرار داد در سال 1348 دولت قانون منع کشت خشخاش را لغو کرد و به جای آن قانون کشت محدود خشخاش و سهمیه کوپن تریاک را رواج داد. پس از پیروزی انقلاب در خرداد ماه 1359 قانونی گذشت که طبق آن سهمیه تریاک معتادان مجاز لغو و دوره ای به مدت 6 ماه به عنوان ترک اعتیاد مقرر شد در پایان شهریور ماه 1359 بازگیری معتادان سهمیه بگیر که به عهده درمانگاههای عامل توزیع و کنترل سهمیه تریاک بود به اتمام رسید و بازگیری سایر معتادین نیز در اعتیاد جرم و مجرم شناخته شد. که پس از اتمام مهلت قانونی 6 ماهه درمان به پایان رسید و از آن پس اعتیاد جرم و معتاد مجرم شناخته شد. که پس از آن سازمان بهزیستی کلیه مراکز بازپروری معتادان را زیرنظر دادسرای مبارزه با مواد مخدر در جهت معالجه معتادین به عهده گرفته است. وضعیت فعلی سؤمصرف مواد در ایران: پس از وقوع انقلاب اسلامی محصول اراضی تحت کشت خشخاش که حدود 33000 هکتار بود معدوم گردید. در هر حال بر اثر اصرار قاچاقچیان به ترانزیت مواد مخدر از ایران و فعالیت شدید مأمو ران مبارزه با مواد مخدر، کشفیات مواد مخدر در ایران در سال 1378 به حدود 24 برابر سال 1358 رسید. (رقم کشفیات سال 1358، 11077 و در سال 1378، 262151 کیلوگرم، در سال 1379، 241946 کیلوگرم و در سال 1380، 134915 کیلوگرم بوده است.) کاهش در کشفیات تریاک، هروئین و مرفین را در سال 1380 می توان به کاهش تولید در افغانستان مربوط دانست. (اسعدی: 1382، ص 33) تاریخچه در جهان انسان از جه زمانی مواد مخدر را شناخته است. این سوال پاسخ دقیقی ندارد ولی مطالعاتی که بر روی آثار مختلف باقی مانده از پیشینیان صورت گرفته نشان می دهد، انسان از دیرباز به خصوصیات چنین موادی آشنا بوده است. به نظر می رسد این آشنایی مانند اکثر کشفیات به صورت اتفاقی بوده باشد. در اشعار «هومر» در «ادیسه» و نوشته های باستانی، به خواص این مواد اشاره شده است. (حسینی: 1368، ص 146) خشخاش: بوته خشخاش از گیاهان آسیای صغیر و از گرده خشخاش به نام «پاپاورسومنی فرم» می باشد. تاریخ آشنایی بشر با خواص عصاره میوه خشخاش معلوم نیست، در لوحه های سومری هامتعلق به حدود چهارهزار سال قبل از میلاد مسیح، از گیاه خشخاش به عنوان «گیاه شادی بخش» یاد شده است. در گذشته محققان معتقد بودند اطلاعات راجع به تریاک عمدتاً از مصر به آسیای صغیر و از آنجا به دنیای قدیم راه یافته است. ولی اکتشافات در سوئیس این نظریه را تا اندازه ای مردود می سازد. در حال حاضر چنین به نظر می رسد که اسرار تریاک از شرق اروپا در منطقه بالکان و دریای سیاه به جنوب و از آنجا به غرب راه یافته باشد. هنگامی که گلبرگ های شفاف صورتی بنفش فام این گونه گیاه خشخاش، به پژمردگی گرائید و فروریخت، با تیغ زدن تخمدان نارس آن، عصاره شیری رنگی شروع به تراوش میکند که با تبخیر تدریجی و سفت شدن عصاره در مجاورت هوا، رنگ شیری آن به قهوه ای می گراید و به صورت صمغی چسبیده بر جدار خارجی تخمدان باقی می ماند که با تراشیدن از روی تخمدان و جمع آوری آن، تریاک به دست می آید. توماس سیدرهان پزشک معروف انگلیسی و بنیانگذار «آموزش طب بر بالین بیمار در بیمارستان» بود که در انگلستان نام افیون را برای مخلوطی از تریاک و الکل استعمال کرد و از آن زمان به بعد به نام شربت افیون در آن کشور معروف شده. او عقیده داشت که بدون این دارو «هنر شفادادن» متوقف خواهد شد. (1608 م) کتابی که دکتر جانز در 1700 میلادی تحت عنوان «آشکار شدن رازهای پنهانی تریاک» نوشت شاید اولین کتابی باشد که درباره خطرات تریاک، نابهنجاری های اعتیاد و لذت های آن به طور مستقیم و مشروح صحبت می کند. اولین شخصی که در انگلستان تریاک تولید کرد مردی به نام الستون بود، او که استاد گیاه شناسی در دانشگاه ادینبرگ بود در سال 1730 توانست با کاشت خشخاش سفید که گره های بزرگی داشت تریاک برداشت کند ولی نتایج کار خود را تا 1742 منتشر نکرد. دکتر6 در مقاله ای با عنوان «رساله ای درباره تریاک» که در 1750 میلادی منتشر شد و اس. کرامپ7 در مقاله هایی با عنوان «بازجویی در طبیعت و خواص تریاک» که در سال 1973 میلادی منتشر شده حالت های کلی اعتیاد و گرفتاری های ترک تریاک را شرح داده اند. در قرن نوزدهم تریاک در غرب اروپا، انگلیس و امریکا همانقدر مصرف می شد که امروزه آسپرین و دیگر مسکن هاو شاید هم بیشتر. هروئین در سال 1874 میلادی توسط یک محقق انگلیسی ساخته شد. سال 1874 برای اجتماع و شاید بخصوص برای علم داروسازی روزگاری سیاره به حساب می آید. در آن زمان سی. آر. آرلدر رایت در جستجوی داروئی بدون اعتیاد، برای درمان اعتیاد بود تا بتواند آن را جانشین مرفین کند که اعتیادآور بود و این همان هروئین بود. چون هروئین نخستین بار به عنوان داروی ضد اعتیاد و برای معالجه معتادان به مرفین و ترک اعتیاد به دنیای پزشکی معرفی شد، علت نامگذاری این واژه برای این ماده شیمیایی انتظاراتی بوده که از این ماده می رفته است، زیرا واژه هروئین از کلمه هیروس یا هیرو به معنای مرد قهرمان گرفته شده و هروئین به معنای زن قهرمان است. ( باصری: 1384، ص 13) حشیش: معلوم نیست این گیاه از کجا سرچشمه گرفته، ولی به احتمال قوی محل آن جایی در آسیای مرکزی بوده است. اکنون این گیاه در نواحی مختلف جهان کشت می شود و یا به صورت خودرو می روید. مصرف گیاه شاهدانه در جوامع انسانی از تاریخ ثبت شده قدیمی تر است. در برخی منابع آمده که این گیاه به عنوان یک سکرآور تقریباً 6000 سال قبل در چین مصرف می شده است. در دنیای غرب، گیاه شاهدانه به خاطر خواص دارویی و الیاف آن (برای ساختن طناب) پرورش می یافته، بدون آنکه آثار مصرف آن شناخته شده باشد. در قرن نوزدهم، پزشکان اروپایی سودمندی مصرف گیاه شاهدانه را به عنوان محرک اشتها و داروی ضدتشنج و برای درمان انواع گسترده بیماری هاازجمله میگرن، آسم و قاعدگی توام با درد تجویز کردند. اعتقاد بر این است که کشیدن ماری جوانا برای مقاصد تفریحی در اوایل قرن بیستم توسط کارگران مکزیکی به امریکا معرفی شد (مک کیم 1986). مصرف این گیاه به تدریج گسترش یافت و سرانجام موجب نگرانی افرادی شد که تصور می کردند مصرف آن باعث فساد اخلاق، خشونت و جرم می شود. در اواخر دهه 1930، ماری جوانا در اغلب ایالت های امریکا غیرقانونی بود. (باصری: 1384، ص 31) توهم زاها: تمدن های بزرگ، نمونه های فروانی از استعمال موادی که ایجاد توهم می کنند عرضه داشته اند. مصرف قارچ های توهم زا در مراسم مذهبی بومی در امریکا یا توسط ساحران در آسیا و استعمال بعضی از این قبیل گیاهان برای مراسم جادوگری در اروپا، نمونه هایی از مواد متنوع و سنتی توهم زاهاست. اکنون اصطلاح توهم زا بیشتر به موادی اطلاق می شود که شامل «اسید لیسرژیک» باشد مانند ال. اس. دی، دی. ام. تی و ... وضعیت فعلی سؤمصرف مواد در جهان: پایین آمدن سن اعتیاد و گرایش جوانان به مصرف مواد مخدر باعث نگرانی مجامع جهانی و در نتیجه تلاش آنان برای اتخاذ شیوه های مناسب جهت کنترل مواد مخدر بوده است. در سال 1909 تلاش نمایندگان 13 کشور تحت عنوان کمیسیون تریاک برای کنترل قاچاق غیرقانونی تریاک و مواد مخدر آغاز گردید که در سال 1925 منجر به ایجاد هیات دائمی کنترل و برچایی اولین کنفرانس بین المللی تریاک شد. قوانین تصویب شده در این کنوانسیون از سال 1982 به مرحله اجرا درآمده است. در سال 1946 کنترل جهانی مواد مخدر که تحت نظر مجمع عمومی بود به سازمان ملل منتقل و کمیسیون مواد مخدر تحت نظارت شورای اقتصادی و اجتماعی سازمان ملل فعالیت خود را آغاز کرد. سازمان ملل در سال 1948، کنترل پروتکل 1931 (محدود نمودن تهیه و توزیع مواد مخدر) را به دست گرفت و مفاد قرارداد از اول دسامبر 1949 قابل اجرا شد. کنوانسیون 1998 سازمان ملل (کنوانسیون نیویورک) برای مبارزه با قاچاق مواد مخدر و داروهای روانگردان مصربات کنفرانس 19 دسامبر را مورد تصویب قرار داد. امضاء کنندگان این کنوانسیون «ازجمله ایران» اقدام به انعقاد یک کنوانسیون بین المللی جامع نمودند تا مباره با قاچاق مواد مخدر را هدف اصلی و مشخص خود قرار دهند. چرا که تا پایان دهه 1970 خطر مواد در جوامع به مرحله ساز خطرناک رسید. (مرکز آموزش و پژوهش سازمان تبلیغات اسلامی، 79، ص 11) ارزیابی سال های اخیر هیات کنترل بین املل مواد مخدر و گزارش های مسئولان برنامه کنترل مواد مخدر UNDCP نشان می دهد که علی رغم پیگیری های مصممانه،عملیات مقابله با فعالیت های قاچاقچیان در سطح بین المللی، منطقه ای و ملی و به اشکال دو جانبه و چند جانبه، وضعیت سؤمصرف مواد مخدر همچنان تاریک و مایوس کننده است. مصرف مواد مخدر بهداشت عمومی را به طور فراگیر در تمام کشورها به خطر انداخته، خسارات سنگینی به زندگی و بازده فعالیت های انسان هاوارد می آورد. سازمان های سیاسی قانونمند جهان را تهدید می کند و ضمن تأثیر منفی بر اتقصاد کشورها و ارزش های اجتماعی باعث تخریب محیط زیست می شود. باندهای قاچاق مواد مخدر در قاره های مختلف ازجمله امریکای جنوبی، اروپای غربی و آسیای جنوب شرقی به ارتکاب جرایم سازمان یافته تولید و قاچاق مواد مخدر طبیعی، نیمه مصنوع و مصنوع درکشورهای اروپایی، منطقه مثلث طلایی، هلال طلایی و کشورهای پرو، کلمبیا، بولیوی، کشورهای افریقایی و بسیاری از مناطق جهان به طور گسترده اشتغال دارند و از طرف برخی از سازمان های جاسوسی و دولت مردان کشورهای قدرتمند که در سود قاچاق مواد مخدر سهمینه حمایت می شوند. آقای کوفی عنان (دبیرکل سازمان ملل متحد) در آغاز پیشگفتار اول کتاب گزارش جهانی مواد مخدر می نویسد «مواد مخدر جان افراد بی شماری را نابود و ساختار جوامع بشر را از ریشه می پوساند.» 31305504022090220022طبق گزارش سال 2001 UNDCP اطلاعات مربوط به کشفیات حشیش در سال 2000 افزایش قابل توجهی را نشان می دهد که منعکس کننده افزایش در تولید جهانی حشیش می باشد. کل مساحت زیرکشت خشخاش حدود 3% افزایش یافته و در سال 2000 نزدیک به 50 درصد زمین های تحت کشت خشخاش در میانمار، 36% افغانستان و 10% در دیگر کشورهای آسیایی قرار داشته است. علی رغم بیشتر بودن نواحی تحت کشت میانمار، افغانستان در سال 2000، 70% تولید جهانی تریاک را داشت. در حالی که میانمار فقط 23% این تولید را به خود اختصاص داد، دیگر کشورهای آسیایی 5%، کلمبیا و مکزیک هر دو حدود 2% از تولید تریاک را به خود اختصاص دادند. ( باصری: 1384، ص 122) گزارش های رسیده از پاکستان، حکایت از عدم کشت خشخاش و تولید تریاک در این کشور دارد و در افغانستان بعد از حادثه شهریور ماه 1380 نیویورک و حمله امریکا و متفقانش به این کشور، فرصتی پیش آمده که پس از قلع و قمع طالبان از قدرت، سازمان های بین المللی «MOS» بر آن تأکید دارد به مرحله عمل درآورند که متاسفانه برخی دولت مردان کشورهای قدرتمند که خود در منافع قاچاق مواد افیونی سهیم هستند، اجازه استفاده از این فرصت طلایی را ندادند؛ جهان این موقعیت را از دست داد و می بینیم که به طور مرتب تولید تریاک در حکومت دولت موقت افزایش می یابد. میزان کشفیات مؤید این مطلب است که حشیش همچنان به طور گسترده کشت و قاچاق می شود. بر طبق اطلاعات مربوط به کشفیات سال 1999 یک سوم کل مواد مخدر در امریکای شمالی، یک چهارم در اروپای غربیف یک پنجم در آسیا ویک دهم در امریکای جنوبی کشف و ضبط گردیده است. افریقا 6% کشفیات جهانی را داشت و حشیش به لحاظ تعداد موارد کشفیات و مقدار موادکشف شده مقام اول را به خود اختصاص داد. در مورد مواد افیونی جمهوری اسلامی ایران سال هاست مقام اول جهان را دارد. بیشترین مقدار کشفیات مواد مخدر مصنوعی در سال 1999 در مورد محرک های نوع آمفتأمین گزارش شده که منعکس کننده افزایش مواد قاچاق این نوع مواد مخدر می باشد. درمان سؤمصرف مواد و مفاهیم مرتبط با آن درمان سؤمصرف مواد: واژه درمان توسط کارشناسان سازمان جهانی بهداشت به عنوان فرایند برخورد مصرف کنندگان مواد اعتیاد آور با سرویس های خدمات بهداشتی یا سرویس های عمومی تعریف شده است. درمان ممکن است از طریق توالی مداخلات ویژه تا بالاترین سطح بهداشتی ممکن و رسیدن به بهترین وضعیت ادامه یابد. درمان و بازپروری به عنوان رویکردی جامع جهت شناسایی، کمک، مراقبت بهداشتی و بازگشت مجدد افرادی که مشکلات مربوط به مصرف مواد اعتیاد آور دارند مطرح است. کمیته کارشناسی اعلام کرده است که درمان بایستی سه هدف علمی را دنبال نماید: کاهش وابستگی به مواد اعتیاد آور کاهش بیماری و مرگ و میرهای ناشی یا مربوط به مصرف مواد اعتیاد آور تخمین این که مصرف کنندگان بتوانند به بالاترین سطح فیزیکی، روانی و اجتماعی ممکن رسیده و قابلیت دسترسی ایشان به خدمات و فرصت های اجتماعی وجود داشته و قادر باشند به طور کامل به اجتماع بازگشت کنند. (تالیف برنامه بین المللی کنترل مواد مخدر سازمان ملل و گزارش جهانی مواد مخدر 2000 ترجمه اداره کل روابط بین الملل دبیرخانه ستاد، 1382، ص 75) مفاهیم مرتبط با سؤمصرف مواد اعتیاد: واژه ای است قدیمی که امروزه به دلیل کاستی های آن از این واژه استفاده نمی شود. ( عزیزی: 81 ص 267) سؤمصرف: حالتی که فرد نسبت به مواد اعتیاد ندارد ولی آ نرا مصرف می کند. (عزیزی: 81 ص 267) وابستگی: تمایل شدید فرد در ادامه مصرف یک ماده با سه ویژگی: وابستگی جسمی: حالت تطابقی در شخص که پس از استعمال مکرر در او پدید می آید و در صورت عدم استعمال دارو یا خنثی کردن اثر دارو توسط داروی دیگر شخص دچار اختلالات شدید جسمی می شود. وابستگی روانی: عبارت است از حالتی که در آن شخص پس از مصرف دارو احساس امتناع و رضایت می کند و به علاوه همراه با آن رغبت و تمایل روانی نسبت به مصرف مجدد دارو به طور دائم یا دوره ای جهت ایجاد لذت یا اجتناب از ناراحتی دارد. تحمل: عبارت است ظهور مقاومت بدنی یا بافتی در مقابل اثرات یک ماده به صورتی که برای ایجاد اثرات قوی اولیه، فرد مجبور می شود به تدریج مقادیر بیشتری ماده استعمال کند خود تحمل انواع مختلف دارد: 1-3- تحمل عمومیت: به این معنی که وقتی ارگانیسم قابلیت تحمل و مقاومت در برابر ماده را کسب کرد، این قابلیت به تمام موادی که دارای اثرات مشابه هستند گسترش می یابد. 2-3- تحمل اشتراکی: پس از قطع دارو در فردی که مدتی تریاک استعمال می کرده و جانشین ساختن تریاک با معادلی (از نظر شدت اثرات) از متادون، اثرات نرسیدن تریاک ظاهر نمی شود. همچنین فردی که الکل، موادخواب آور و یا داروی ضد اضطراب استفاده می کند، در صورتی که دیازپام را جانشین این مواد کند، از بروز علائم نرسیدن این دارو جلوگیری خواهد کرد. 3-3- تحمل اکتسابی: در اثر کثرت استعمال یا کثرت برخورد با محرک یا ماده مخصوص به وجود می آید. این واژه در مورد حالتی که به علت مصرف مکرر یک دارو همراه با تمایل به ادامه مصرف آن ایجاد شده بکار می رود. در این حالت بیمار تمایل به زیاد کردن مقدار ماده مورد اعتیاد ندارد. 4-3- تحمل دارویی: نشانه آن پیدایش جریان تخفیف و کاهش در واکنش های بدن نسبت به مقدار معین دارو می باشد. 307530534848805500555-3- تحمل معکوس: سازش بدن در مقابل برخی مواد مانند: توهم زاها (ال.اس.دی، کانابیس) می تواند حالتی معکوس پیدا کند. به طوری که پس از مدتی حالات توهم با استعمال مواد کنترل به وجود می آید. (آتشین: 81-80 ص 21) عادت: عادت و اعتیاد دو اصطلاحی هستند که در افکار عمومی به غلط معادل هم درنظر گرفته می شوند، در صورتی که اختلاف اساسی با هم دارند. عادت در اصل، عبارت است از تطابق موجود زنده با محیط زیست یا شرایط جدید و بی سابقه که در انسان، انواع مختلف دارد: عادت روحی: مانند خبرخوش یا ناخوش که با کهنه شدن خبر، اثرات روحی آن از بین می رود. عادت عضوی: مانند عادت دادن دست هاو پاها به کارهای معینی مثل دوچرخه سواری عادت حیاتی: مانند تطابق بدن با گرما وسرما (عامل فیزیکی یا با رژیم های غذایی و دارویی مختلف) معتادان امروزی: معتادان امروزی در مقابل معتادان سنتی است و به گروهی از معتادان می گویند که به مصرف یک ماده اکتفا نمی کنند بلکه هماره انواع مواد را به روش های مختلف و به میزان متفاوت مورد مصرف قرار می دهند. معتادان سنتی: به گروهی از معتادان می گویند که رابطه مخصوصی با ماده مخدر مورد مصرف خود دارند. این افراد اثرات ماده مخدر را به خوبی می شناسند و سالیان دراز به مصرف آن وفادار باقی مانند. (آتشین: 81-80 ص 19) بهبودی: در مورد بسیاری از بیماری های جسمی و روحی بازگشت به حالت طبیعی یا سالم قبل از بیماری دارند. در رابطه با اختلال های رفتاری وعاطفی رایج در حیطه روانپزشکی، مفهوم بهبودی تا حدی جنبه نسبی پیدا می کند چون حالت طبیعی وسالم قبل از تشخیص بیماری بسته به نوع معالجه و نوع بیماری و خصوصیت های شخصیتی بیمار و موقعیت های اجتماعی او چگونگی مقابله و سازگاری توسط او ممکن است بسیار تغییر کند. در مورد مصرف مواد نیز، بسته به نوع ماده، نگرش جامعه نسبت به آن، و نیز عواقب منفی ناشی از مصرف، هدف از بهبود ممکن است ترک کامل و همیشگی ماده مورد مصرفف کم کردن میزان یا دفعات مصرف یا محدود ساختن مصرف ماده به موقعیت های خاص باشد که با خطرهای شخصی و اجتماعی کمتری همراه است. در صورت قبول داشتن برداشت نسبی از مفهوم بهبود، پدیده عود نیز ممکن است حداقل بخشی از معنی بسیار منفی و دلسرد کننده خود را از دست بدهد. (مستشاری: 1381، ص 156) عود: (E. Mercer : ص 64) بازگشت از نظر شدت سه سطح دارد که متناسب با هر سطح درمانی وجود دارد که مشاور در تعیین درمان بایستی به شدت توجه کند. Slip: کم شدت ترین نوع بازگشت Slip است. یک واقعه متداول که شامل مصرف مختصر مواد مخدر بدون هیچ علامتی از وابستگی است این مرحله می تواند به بازپروری بیمار کمک کند چرا که با تحلیل علل آن می توان نقاط ضعف بیمار را کشف و اقدام درمانی مناسب آن را برای درمان کامل بیمار تعیین کرد. استفاده چند روزه مواد: مرحله بعد از بازگشت وقتی است که بیمار برای چند روز به مصرف مواد روی می آورد. برخی علایم و نشانه های اعتیاد را به همراه دارد. در این حالت مشاور ممکن است بخواهد که درمان را به صورت موقت شدت بخشد که می تواند مؤثر باشد. ثابت شده با شدت بخشیدن به ارتباطات اغلب منجر به شروع دوباره ترک می شود. لازم است که بیمار تشویق شود که وقایع قبلی را مرور کند و از آنها درس بگیرد تا مانع بازگشت در آینده شود. علاوه بر این بیمار بایستی تشویق شود که به برنامه بازپروری برگردد. مصرف مواد مخدر (بازگشت به اعتیاد: این حالت شدیدترین نوع بازگشت است که بیمار کاملاً به حالت اعتیاد برمی گردد. اغلب بیمار در این حالت برنامه درمانی را حداقل به طور موقت رها می کند. در این حالت درمان بایستی از ابتدا شروع شود. سابقاً عود به عنوان شکست درمان نگریسته می شد. اکنون روشن شده است که اعتید یک بیماری با عودهای مکرر است. بسیاری از معتادان قبل از ترک مستمر مصرف مواد مخدر، 8-7 بار عود را تجربه کرده اند. عود نه یک واقعه یک فرایند است. یک اتفاق معمولی بعد از سم زدایی که در هر زمانی از بهبودی می تواند اتفاق افتد. (E. Mercer : ص 43) 1-3- تغییر در نگرش بیماری که احساس مشارکت در برنامه بهبودی ندارد. 2-3- فقدان متفاوت: بیماری که مشکل در تصمیم گیری داشته و تصمیمات غیرعاقلانه می گیرد. 3-3- فقدان کنترل: بیماری که انتخاب های غیرعقلانی کرده و قادر به کنترل آن است. 4-3- فقدان حق انتخاب: بیماری که استرس احساس کرده و فکر می کند تنها انتخاب در مصرف مواد و یا تحمل عواطف سخت و یا اضمحلال جسمی است. 5-3- فقدان نظم: روتین روزانه ای که بیمار در برنامه بهبودی ایجاد کرده از بین می رود. 6-3- شکست اجتماعی: ساختار اجتماعی بیمار که توسعه یافته بوده است تغییر پیدا می کند. برای مثال دوستان موجود خود را کمتر می بیند. 7-3- تغییر رفتاری: بیمار به سختی بعد از یک دوره استرس فعالیت می کند. 8-3- واکنش افکار که به ویژه مرتبط با استرس است به نظر می رسد بیمار وقتی استرس دارد از گفتن درباره آن خودداری کرده یا تجربه اش را انکار می کند این نکته مهمی است چون شبیه واکنش افکار در طول دوره مصرف است. 9-3- وقوع مکرر نشانه ای برگشت که به طور مشخص در زمان استرس ایجاد می شود و آنها خطرناک هستند زیرا بیمار ممکن است برای رهایی به مواد و یا الکل گرایش پیدا کند. 10-3- برگشتی که سؤمصرف مواد از سر گرفته می شود. 11-3- افزایش استرس که به نظر می رسد ناشی از بیش فعالی در وقایع زندگی است. ( E. Mercer: ص 45 ) همانگونه که اشاره شد، اعتیاد بیماری مزمن و عودکننده است، مطالعات نشان داده که بیش از 50% بیماران می توانند عود را انتظار داشته باشند و 61% از آنها دوره های پیچیده ای از برگشت را دارند. در یک ماه اول درمان برگشت بیماری پیگری می شود و در 12 ماه اول برگشت بیمار اتفاقی غیرمعمول نیست و 47% برگشت بعد از یکسال درمان اتفاق می افتد اگرچه برگشت یک حکم غیرارادی در مدت زندگی افراد سؤمصرف کنده نیست. مطالعات بهبودی و برگشت نشان می دهد که تقریباً یک سوم بازگشت های مزمن دارند. (www.Tratment .org/taps/tap11chap9html1/29/2007) پیشگیرری از عود: از آنجایی که برگشت یک امر معمولی طی فرایند بهبودی است الزامی است که به دقت به آن توجه شود. و در این زمینه برنام های درمانی جامعه مدار باید با تشریک مساعی کار کنند که برنامه پیشگیری از بازگشت یک بخش لازم از درمان برای همه بیماران است. جامعه باید تشخیص دهد که پیشگیری از عود یک بخش مهمی از فرایند درمان است و ارزیابی کند و تصمیم بگیرد وقتی درمان با چنین درکی صورت گیرد هزینه هامؤثرتر خرج می شود و 5 عاملی که در برگشت مؤثر بوده و در پیشگیری از بازگشت نقش مهمی دارد اشاره می شود. مهارتهای ناکافی در مواجهه با فشارهای اجتماعی برای مصرف مواد در معرض همیشگی بودن موقعیت های خطرناک که در گذشته به سؤمصرف مواد یا الکل هدایت شده است. یادآور کننده های جسمی و روانی مرتبط با سؤمصرف مواد یا الکل در گذشته (مانند وسایل مصرف، پول و...) مهارتهای ناکافی در مواجهه با درگیری های درونی یا عواطف منفی افکار عود کننده یا خواهش های جسمی به سؤمصرف مواد یا الکل (ص 2/ همان منبع/www.Tratment .org) طبقه بندی بیماران: جورسکی و میلر عنوان نموده اند اشخاص معتاد از نظر شیمیایی طبق تاریخچه بهبودیشان می توانند به سه دسته طبقه بندی شوند: بیماران مستعد برای بهبودی بیماران مستعد جزئی برای برگشت بیماران مستعد مزمن برای برگشت (ص 2/ همان منبع/www.Tratment .org) بلاک بورن (1995) پیشنهاد مفیدی را برای روشن سازی عود کننده های مزمن ارائه داده است. این نوع مراجعین با ویژگی های ذیل از سایر مراجعین متمایز می شوند: مراجع بیش از یکبار تلاش کرده است که با شرکت در درمانی که مشخصه های آن طولانی بودن و تشدید شدن می باشد، که مصرف مود و الکل را کنار بگذارد، این تجربیات درمانی با شکست مواجهه شده اند و تفاوت مهمی در کمک به مراجع برای کاهش، حذف کردن وابستگی او به مواد نداشته است. اگر چه مراجع ممکن است دوران کوتاهی از پرهیز مواد را تجربه کرده باشدف این دوران هادر گسترش الگویی که تفاوت دراز مدتی را ایجاد کند قابل استفاده و برای او مفید نبوده است. در هر یک از مصرف کنندگان مواد و الکل مشکل ساز الگوی مقاوم و پایداری وجود دارد که در نتیجه، عمل آنها به گونه فزاینده ای منفی و زیانبخش می شود. سطح انگیزش و اراده مراجع برای مشارکت در برنامه های درمانی در نتیجه کوشش های منجر به شکستی که برای بهبودی داشته اندف کاهش می یابد. مراجع ممکن است درباره خود احساس ناامیدی و به طور فزاینده ای در سرمایه گذاری منابع خود در کوشش های بهبودی درحال انجام احساس انزجار کند. ( فرخاک: ا 1381، ص 142) پس از هر لغزش پدیده ای ممکن است رخ دهد که به آن اثر نقص پرهیز اطلاق می شود؛ پس از هر لغزش فرد دچار احساس گناه می شود. فکر می کند که بی لیاقت و ناتوان است که دچار لغزش شده است. بسیاری این لغزش را مساوی با عود قلمداد می کنند و تصور می کنند ادامه درمان بی فایده است و به مصرف مداوم می پردازند (لوینسون و همکاران: 1997، ص 106) وسوسه: وسوسه را میل قدرتمند برای مصرف مواد یا الکل یا افکار شدید در مورد مواد یا الکل تعریف کرده اند. همچنین وسوسه را به صورت میل یا حس قدرتمند اجباری برای مصرف یا الکل تعریف کرده اند و آخرین مرحله آشکار شدن وسوسه، چرخه وسوسه است. این چرخه با افکار اجباری، رفتار اجباری، وسوسه جسمی و رفتار دارو جویانه مشخص می شود. (عطش برای بهبودی، علی اکبر ابراهیمی، کنکاش، اصفهان، 1383، ص 64) طبقه بندی انواع مواد اعتیادآور: طبقه بندی مواد اعتیادآور معمولاً نمایانگر اولویتی است که محققان برای یکی از دو عامل اعتیاد یعنی شخصیت معتاد و ترکیب ماده مخدر مورد مصرف و نقش هر یک از آن دو قائل هستند. بنابراین هر طبقه را از دیدگاه خاصی دسته بندی کرده اند. در این قسمت به منظور آشنایی بیشتر خوانندگان، برخی از انواع طبقه بندی هاذکر می گردد: طبقه بندی مواد اعتیادآور از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت روش این سازمان در طبقه بندی مواد اعتیادآور نسبت به میزان نظارتی است که توصیه می شود مراجع قانون گذاری بر خرید، فروش و مصرف این مواد داشته باشند. اهم این گروهها عبارتند از: الف ـ گروه اول: موادی که مصرف درمانی آنها کم است (عمدتاً توهم زا) ب ـ گروه دوم: شامل دو دسته اول موادی با ارزش درمانی معتدل بخصوص آمفتأمین هاو دسته دوم موادی با ارزش درمانی فعال تر مثل، باربیتورات هاو بعضی داروهای خواب آور. ج ـ گروه سوم: موادی با ارزش درمانی مشخص و خطر ناچیز (هرچند غیرقابل چشم پوشی) که سلامت فرد را شامل می شود. مثل انواع آرام بخش ها، خواب آورها، مسکن هاو بسیار مواد دیگر. طبقه بندی بر اساس تأثیر ماده مخدر بر ارگانیسم بدن این نوع طبقه بندی بر اساس میزان مسمومیتی است که مواد مخدر بر ارگانیسم بدن می گذارند، مانند مخدرهای مهلک، مخدرهایی که حتماً موجب اختلال شخصیتی می شوند یا موادی که اعتیاد می آورند. (آتشین: 81-80، ص 17) هـ ـ تحریک کننده ها: تحریک کننده ها فعالیت های روانی هستند مانند آمفتأمین ها طبقه بندی پ. دنیکو دینکو مواد را به سه گروه مجزای زیر پیشنهاد کرده است: 1-6- رخوت آور (پسیکولپتیک) شامل داروهای خواب آور و آرام بخش 2-6- مواد تحریک کننده که فعالیت ذهن را افزایش می دهد مانند: آمفتأمین ها و دیگر محرک ها 3-6ـ مواد پسیکو دیسلپتیک (مختل کننده شعور) مانند توهم زا، هذیان آور، بهت آور طبقه بندی مواد اعتیاد آور بر حسب اثر آن ها بر روی فعالیت های فکری و وضع روحی با توجه به منشأ طبیعی یا مصنوعی آن ها 1-7- مواد سستی زا که به دو دسته سستی زاهای طبیعی نظیر تریاک و مشتقات لابراتواری و غیر لابراتواری آن و سستی زاهای مصنوعی نظیر متادون، بابیتورات ها تقسیم می گردد. 2-7- مواد توان زا شامل: توان زاهای طبیعی مثل کوکا و مشتقات آن، برگ بعضی از درختان نظیر خات، کراتم، ناس و... و توان زاهای مصنوعی نظیر آمفتأمین ها می باشد. دیدگاههای جدید در ارتباط با شخصیت و اعتیاد: دیدگاههای جدید (1997) شخصیت خاص برای معتاد قائل نیستند. عده ای نیز معتقد هستند که شخصیت خاص نه علت که معلول اعتیاد است. تئوری دیگر اعتیاد را یک بیماری ارگانیک معرفی می کند. یعنی یکبار مصرف ماده مخدر تأثیر آنچنان زیاد می گذارد که ساختار گیرنده ها و ناقل های مغزی را برای همیشه تغییر داده و سندرم اعتیاد را سبب می شود. درهر حال آنچه که اکنون مد نظر می باشد توجه به یک تابلوی بالینی مشترک برای همه معتادان با همه زمینه های فرهنگی، اجتماعی، ارثی و غیره است که یک درمان مشترک دارویی ویک درمان خاص روانپزشکی با توجه به مشکل روان ـ تنی اعتیاد را شامل می شود. (اختیاری، بهزادی، صادقی، امیربها، نوروزی، علوی: 1381، ص 68) عوامل خطر آفرین و محافظت کننده برای مصرف مواد (مک کوی/ ازمچ/ اینسیاردری) ملاحظات سبب شناختی مطالعات روان شناختی متعددی که در دهه 1970 انجام شده، یافته های مهمی بدست داده اند که در فهم ما از سبب شناسی مصرف مواد سهم زیادی ایفا می کنند (بک من، اومالی و جانستون 1985 و هاوکینز، کاتالانو و میلر نیوکامب و بنتلر 1982). عوامل روانی ـ اجتماعی مرتبط را می توان به 4 مرحله تقسیم نمود: حیطه اجتماعی ـ فرهنگی خانوادگی همسالان و دوستان شخصیت ـ نگرش ها حیطه اجتماعی ـ فرهنگی عوامل مؤثر فرهنگی ـ اجتماعی پیرامون خاص است که بر روی مصرف و سو مصرف تأثیر می گذارد؛ شرایط اقتصادی زیان آور و عدم سازمان دهی در شرایط محیطی، وجود محل های اجتماعی و فیزیکی آسیب زا و ... در برخی حیطه ها محیط هم قادر است احساس اطمینان به خویش، هویت، امنیت و تسلط را تقویت کند و هم می تواند احساس ناامیدی و خشم را که منجر به رفتار خشن می شود پدید آورد. حیطه خانواد: شامل سه حیطه: حیطه روابط زناشویی والدین: جوانانی که والدین آنها، از نظر هیجانی و عاطفی آنها را حمایت نمی کنند، برای مصرف مواد در خطر بالای قرار دارند. در حقیقت شاید تعارض بین والدین نسبت به متغیرهای ساختاری دیگر از قبیل غیبت والدین، عامل خطر بزرگتری باشد. (فارینگتون، گالاگر، مورلی، لگر و وست 1989) حیطه های شخصیتی والدین و مصرف مواد توسط آنها: مصرف مواد توسط والدین با مصرف مواد توسط فرزندان آنها رابطه دارد. این انتقال ممکن است ژنتیکی و یا شاید انعکاسی از الگوبرداری از مصرف مواد توسط والدین باشد. حیطه روابط والدین ـ نوجوان: والدینی که مصرف کننده مواد نیستند، در برابر والدینی که مواد مصرف می کنند گرمی و صمیمیت بیشتر و تعارض کمتری در روابط خود با فرزندانشان دارند. متغیرهای کنترل والدین: انضباط ساختارمند در برابر مصرف مواد توسط نوجوان همچون یک سد عمل می کند (کاندل و آندریور: 1987) و نظارت و کنترل مناسب والدین در کاهش مصرف مواد و بزهکاری هر دو مناسب است. (پاترسون، کمبرلین و آندریو: 1982) حیطه خواهران و برادران: نوجوانی که خواهر یا برادر وی مصرف کننده مواد است، بیشتر احتمال دارد که مواد مصرف کند. مشخص شده تأثیر اسنادها و ویژگی های شخصیتی برادر بزرگسال تر بر شخصیت برادر کم سال تر از طریق همانند سازی و الگوبرداری اعمال می شود. حیطه دوستان و همسالان به نظر اویتینگ و بیوویس (1987) مصرف مواد توسط نوجوانان در زمینه ای از گروهها و دسته های همسال که بهترین دوستان یا دوستان نزدیک را دربر می گیرد، به وقوع می پیوندد. چنین رابطه مستقیمی که بوسیله برخی از محققان گزارش شده (برای مثال کاندل و آندریو: 1987) ممکن است خود تابعی از انتخاب هدف، فشار همسالان، تقلید، همانند سازی یا ترکیب از آنها باشد. حیطه شخصیت ـ نگرش ها که در این حیطه ویژگی های شخصیتی و نگرشی نوجوان مد نظر است که در جدول ترسیم شده به طور مشخص به آن اشاره می شود. فهرست منابع الف: کتب فارسی اختیاری، حامد، آرین بهزادی، مریم صادقی، هلیه امیر بها، بهداد نوروزی، امیرحسین علوی، راهنمای شناخت و درمان اعتیاد، چاپ اول، انتشارات ارجمند، 1381 ابراهیمی، علی اکبر، عطش برای بهبودی، اصفهان، انتشارات کنکاش، 1383 اورنگ، جمیله، پژوهشی درباره اعتیاد، چاپ اول، سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1367 آشوری، مهدی، جایگزین های زندان یا مجازات های بینابین، چاپ اول، تهران، انتشارات گرایش 1382 آتشین، شعله، کتاب (ما، اعتیاد، جامعه) جلد 1، چاپ اول، انتشارات گوهر منظوم، سال 81-1380 اسعدی، سیدحسن، پژوهشی بنیادی درباره مواد مخدرف چاپ اول، انتشارات مولف، سال 1382 (احمدی: حبیب، جامعه شناسی انحرافات، چاپ اول، تهران انتشارات سمت، بهار 1386 باصری، علی اکبر، پژوهشی علمی کاربردی درباره مواد مخدرف انتشارات وفاق، بهار 1384 دلاور، علی به روش تحقیق در روان شناسی و علوم تربیتی، چاپ ششم، تهران، نشر ویاریش، پاییز 1378 دیوید، ام، مک داول، هنری، ای، اسپیتزر، اعتیاد از اصول تا عمل، مترجمان محسن گل پرور، طاهر تیزدست، جواد خلعت بری، حسن آقا فروتن، تهران، انتشارات کانون گسترش علوم، آذر ماه 1385 داول و دبیلد. مایکل شی، روانشناسی اعتیاد، ترجمه بایرامعلی رنجبر، چاپ اول، تهران، انتشارات روان، 1383 عزیزی، عبدالرضا، پیشگیری و درمان اعتیاد، چاپ اول، بهمن 1381 کم برگ، اینزو، نورمن رئوس، راه حل های گام به گام اعتیاد در رویکرد تمرکز ساختن راه حل در مقایسه حل مشکلات، ترجمه دارویش فرخاک، چاپ اول، انتشارات بهینه، 1381 مک کوی، کلاید ـ بی،/لیزا ازمچ/ جیمز. ای. ایسیناردی، سبب شناسی و پیشگیری از اعتیاد و سؤمصرف مواد در جوانان و نوجوانان، مترجمان: محسن گل پرور و جواد خلعتبری، چاپ فجر اسلام محسنی، منوچهر، جامعه شناسی پزشکی و بهداشت، چاپ دوم، تهران، چاپ رشدیه، 1357  هادی بهرام، احسان: اعتیاد و فرایند پیشگیری، چاپ اول، انتشارات سمت، پاییز 1383 موسوی، اشرف السادات، خانواده درمانی کاربردی، چاپ اول، تهران، نشر دانشگاه الزهرا، بهار 1381 ب : مقالات گزیده مقالات آموزش برای ارتقاء دانش دست اندرکاران مبارزه با مواد مخدر ایران، کمیته معاضدت قضایی ستاد مبارزه با مواد مخدر تهران، چاپ اول، انتشارات سلسبیل، سال 1384 مقالات اولین همایش ملی آسیبهای اجتماعی در ایران (جلد اول)، چاپ اول، تهران، انتشارات آگاه، بهار 1383 ج : نشریه: همایش طرح ارزیابی سریع وضعیت مواد مخدر، دکتر هومان نارنجی ها، نشریه شرق، 20/10/1384 د : فصل نامه: اعتیاد پژوهی (فصل نامه علمی _ پژوهشی سؤمصرف مواد، مرکز تحقیقات آموزشی و فناوری اطلاعات ستاد مبارزه با مواد مخدر) سال دوم، شماره 5، انتشارات دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر، زمستان 1382 اعتیاد پژوهی (فصل نامه علمی _ پژوهشی سؤمصرف مواد، مرکز تحقیقات آموزشی و فناوری اطلاعات ستاد مبارزه با مواد مخدر) تهران، انتشارات دبیرخانه ستاد مبارزه با مواد مخدر، س 2، ش 5، زمستان 1381 هـ : طرح های پژوهشی: مهدیار، امیرهوشنگ، دکتر جواد روحانی صا، طرح پژوهشی تهیه برنامه ملی مبارزه با مواد مخدر (سابقه تاریخی تولید) مصرف و سؤمصرف مواد مخدر در ایران، گزارش 8 مهدیار، امیرهوشنگ، دکتر جواد روحانی صا، طرح پژوهشی تهیه برنامه ملی مبارزه با مواد مخدر (سابقه تاریخی تولید) مصرف و سؤمصرف مواد مخدر در ایران، گزارش 7 و: پایان نامه: تفنگچی، مصطفی، علل بازگشت معتادین، مقطع کارشناسی ارشد، دانشکده خدمات اجتماعی، سال تحصیلی 52-1351 خیرا... زاده، زهرا، بررسی علل بازگشت مجدد معتادین به مواد مخدر «بین مردان متأهل سنین 60-20 انجمن معتادین گمنام»، مقطع کارشناسی، دانشگاه علامه طباطبایی، 80-79 رهبری، علی اصغر، بررسی علل اعتیاد مجدد جوانان 30-18 سال معتاد به هروئین بستری شده در مرکز درمان و توانبخشی معتادین بهبود یافته، مقطع کارشناسی، 56-1355 نقدی، علی اصغر، بررسی عوامل خانوادگی مؤثر بر بزهکاری، مقطع کارشناسی ارشد، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه علامه طباطبایی، 1374